Armia Krajowa

W dniu 27 września 1939 r. w Warszawie z upoważnienia Naczelnego Wodza marszałka Edwarda Śmigłego-Rydza, przebywającego wówczas w Rumunii, zawiązała się tajna organizacja wojskowa - Służba Zwycięstwu Polski (SZP). Odrodzenie władz na uchodźstwie spowodowało, że przebywający w Paryżu Naczelny Wódz i Premier Rządu RP gen. Władysław Sikorski postanowił zastąpić „sanacyjną” SZP nową organizacją i 13 listopada 1939 r. wydał rozkaz o powołaniu Związku Walki Zbrojnej (ZWZ) z komendą główną w Paryżu. Organizacja powstała na strukturach SZP i zgodnie z założeniami miała mieć charakter ogólnonarodowy, ponadpartyjny, skupiający w swych szeregach wszystkich Polaków pragnących walczyć z okupantami. Przemianowaniu struktur wojskowych towarzyszyła również zmiana w struktur cywilnych o charakterze politycznym.

Po upadku Francji w czerwcu 1940 roku i przeniesieniu siedziby Rządu RP do Londynu, podjęto decyzję o przeniesieniu  Komendy Głównej ZWZ do okupowanej Polski. W latach 1939-1941 główny wysiłek ZWZ skupił się na wewnętrznej organizacji oraz przygotowaniach do działalności bojowej. Jednym z głównych zadań jakie stanęły przed polskim podziemiem była działalność wywiadowcza. W tamtym czasie wywiad ZWZ zdobył m.in. informacje na temat planów niemieckiej inwazji na Związek Sowiecki. Ponadto położono nacisk na działalność informacyjną i propagandową, a w okupowanej Polsce zaczęły pojawiać się tajne broszury oraz wydawnictwa konspiracyjne. Z powodu słabego wyszkolenia oraz braków w broni i amunicji w mniejszym stopniu prowadzono akcje dywersyjne i sabotażowe ograniczając się do sabotażu gospodarczego.

Z czasem postępowała akcja scaleniowa struktur podziemnych w okupowanym kraju. Na rozkaz Naczelnego Wodza wszelkie organizacje wojskowe miały podporządkować się dowódcy Związku Walki Zbrojnej. W związku z ukształtowaniem się struktur centralnych i terenowych Polskiego Państwa Podziemnego, 14 lutego 1942 r. ZWZ została przemianowana w Armię Krajową (AK), a w jej skład weszło około 200 organizacji. Dzięki zmodyfikowaniu nazewnictwa podkreślono, że Armia Krajowa stanowiła integralną część Sił Zbrojnych RP. Ponadto AK podlegała Naczelnemu Wodzowi i Rządowi Rzeczypospolitej Polskiej na uchodźstwie, a jej dowódca był jednocześnie Komendantem Sił Zbrojnych w Kraju. Struktury Armii Krajowej objęły teren całej okupowanej Polski a poszczególne jednostki powstały także poza granicami kraju, m.in. w Berlinie oraz na Węgrzech.

Armia Krajowa kontynuowała pracę wywiadowczą, zbierając informacje o przemyśle niemieckim oraz o wojskach niemieckich na froncie wschodnim. Jednym z sukcesów wywiadu AK było rozpoznanie ośrodka doświadczalnego broni w Peenemünde na wyspie Uznam, w którym pracowano m.in. nad rakietami V2. Na podstawie meldunków żołnierzy Armii Krajowej AK lotnictwo brytyjskie zbombardowało skutecznie ośrodek w nocy z 17 na 18 sierpnia 1943 roku.

W sztabie Armii Krajowej opracowano plan przyszłego powstania powszechnego. Przygotowując się do niego prowadzono szkolenie oddziałów, a tajne szkoły podoficerskie i szkoły podchorążych kształciły niższych dowódców. Następował wzrost stanu osobowego Armii Krajowej, który w 1942 roku wynosił ok. 100 tys. żołnierzy. W międzyczasie kontynuowano akcje sabotażowe oraz prowadzono akcje dywersyjne. W związku z pojawiającym się ciągle brakami w zaopatrzeniu położono nacisk na rozszerzenie konspiracyjnej produkcji broni, amunicji oraz materiałów wybuchowych. Zaopatrzenie w żywność, zbieranie funduszy, dostarczanie środków do życia dla członków podziemia oraz ich rodzin zajmowała się specjalnie powołana organizacja pod kryptonimem „Uprawa”-„Tarcza”. W tym okresie usprawniano konspiracyjną łączność radiową, która zapewniała stałe porozumienie dowództwa AK ze sztabem Naczelnego Wodza. Uruchomiono również zaopatrywanie kraju drogą lotniczą, a do okupowanego kraju trafiali cichociemni, czyli spadochroniarze specjalistycznie wyszkoleni w prowadzeniu dywersji oraz w produkcji materiałów wybuchowych itp.

W kwietniu 1942 roku Naczelny Wódz, na wniosek Brytyjczyków, nakazał Armii Krajowej wzmożenie dywersji bojowej na tyłach wojsk niemieckich. Podjęte działania skierowano przede wszystkim przeciw transportowi kolejowemu. Niszczono urządzenia kolejowe i telekomunikacyjne oraz wysadzano mosty. Żołnierze podziemia prowadzili napady na niemieckie obiekty i transporty wojskowe, w tym np. na magazyny oraz strażnice i wartownie. Równocześnie stawiano opór niemieckiemu aparatowi represji. Organizowano akcje na więzienia oraz na transporty, w wyniku których uwalniano Żydów, więźniów politycznych oraz aresztowanych członków podziemia. Specjalne komórki AK przeprowadzały likwidacje funkcjonariuszy aparatu terroru oraz kolaborantów, szpiegów i zdrajców, na których wyroki śmierci wydawały sądy Polskiego Państwa Podziemnego.

Po serii klęsk niemieckich na froncie wschodnim dla polskich władz stało się jasne, że front będzie przenosił się na tereny okupowanej Polski. Dlatego władze Polskiego Państwa Podziemnego, po konsultacji z władzami naczelnymi w Londynie powzięły decyzje o przyszłej działalności Armii Krajowej. Plan o kryptonimie „Burza” zakładał, że w momencie wycofywania się Niemców z ziem polskich i przesuwania się frontu ku zachodowi, Armia Krajowa ma podjąć zintensyfikowaną walkę z Niemcami. Oddziałom nakazano ujawniać się wobec wkraczających wojsk sowieckich, reprezentować wobec nich prawowite władze Rzeczypospolitej i spełniać rolę gospodarza. W tym czasie Armia Krajowa rozrosła się ze 100 tys. żołnierzy do blisko 380 tysięcy.

W styczniu 1944 r., po przekroczeniu przez Armię Czerwoną przedwojennej granicy Polski, na Wołyniu rozpoczęła się realizacja operacji „Burza”. W kolejnych miesiącach akcja prowadzona była na Polesiu, Nowogródczyźnie, a następnie Lubelszczyźnie oraz w Małopolsce Wschodniej i na Rzeszowszczyźnie. W trakcie „Burzy” żołnierze AK stoczyli dziesiątki bitew i potyczek. Był to dla nich tragiczny okres, w którym po ujawnieniu, w obliczu wkroczenia Sowietów byli rozbrajani, więzieni lub zabijani przez komunistyczny aparat bezpieczeństwa.

W lipcu 1944 roku dowódca AK i Delegat Rządu w porozumieniu z władzami cywilnymi zadecydowali o rozpoczęciu powstania w stolicy. Pomimo, iż plan operacji „Burza” nie zakładał walk w Warszawie, a żołnierzy AK nie przygotowano do prowadzenia walk w mieście, a broni i amunicji zgromadzono jedynie na trzy dni walk, w dniu 1 sierpnia oddziały Armii Krajowej rozpoczęły walkę z Niemcami. Dowódcy powstania spodziewali się rychłego wkroczenia Sowietów do stolicy, jednak informacje o postępach Armii Czerwonej nie były sprawdzone przez wywiad. W rzeczywistości jeszcze przed wybuchem powstania na rozkaz Józefa Stalina główne uderzenie sowieckie skierowane było na Lublin, w którym z inspiracji przywódcy Związku Sowieckiego, proklamowano marionetkowy rząd komunistyczny. Po wybuchu walk w stolicy ofensywa sowiecka na Warszawę została w znacznym stopniu wstrzymana. Po bohaterskiej walce, po 63 dniach powstanie warszawskie upadło. W ruinach Warszawy, według różnych szacunków, zginęło od 100 do ponad 180 tys. osób z czego zdecydowana większość to cywile.

Armia Krajowa kontynuowała walkę z Niemcami, jednak po opanowaniu przez Armię Czerwoną całego kraju ostatni dowódca AK w dniu 19 stycznia 1945 r. wydał rozkaz o rozwiązaniu Armii Krajowej. W opanowanym przez Sowietów kraju zainstalowano komunistyczny polski rząd. Alianci wycofali uznanie dla rządu emigracyjnego w Londynie, akceptując tym samym decyzje Stalina. W kraju prowadzono prześladowania przedstawicieli partii opozycyjnych oraz żołnierzy i oficerów podziemia niepodległościowego. W marcu 1945 r. Sowieci aresztowali przywódców Polskiego Państwa Podziemnego, których następnie skazali w pokazowym procesie w Moskwie. Po tych wydarzeniach Rada Jedności Narodowej w dniu 1 lipca 1945 roku wydała tzw. Testament Polski Walczącej oraz podjęła decyzję o samorozwiązaniu, kończąc tym samym działalność Polskiego Państwa Podziemnego.