Armia Krajowa

HISTORIA ARMII KRAJOWEJ

LATA 1939 – 1942

W dniu 27 września 1939 r. w Warszawie z upoważnienia Naczelnego Wodza marszałka Edwarda Śmigłego-Rydza, przebywającego wówczas w Rumunii, zawiązała się tajna organizacja wojskowa – Służba Zwycięstwu Polski (SZP). Odrodzenie władz na uchodźstwie spowodowało, że przebywający w Paryżu Naczelny Wódz i Premier Rządu RP gen. Władysław Sikorski postanowił zastąpić „sanacyjną” SZP nową organizacją i 13 listopada 1939 r. wydał rozkaz o powołaniu Związku Walki Zbrojnej (ZWZ) z komendą główną w Paryżu. Organizacja powstała na strukturach SZP i zgodnie z założeniami miała mieć charakter ogólnonarodowy, ponadpartyjny, skupiający w swych szeregach wszystkich Polaków pragnących walczyć z okupantami. Przemianowaniu struktur wojskowych towarzyszyła również zmiana w struktur cywilnych o charakterze politycznym.

Po upadku Francji w czerwcu 1940 roku i przeniesieniu siedziby Rządu RP do Londynu, podjęto decyzję o przeniesieniu  Komendy Głównej ZWZ do okupowanej Polski. W latach 1939-1941 główny wysiłek ZWZ skupił się na wewnętrznej organizacji oraz przygotowaniach do działalności bojowej. Jednym z głównych zadań jakie stanęły przed polskim podziemiem była działalność wywiadowcza. W tamtym czasie wywiad ZWZ zdobył m.in. informacje na temat planów niemieckiej inwazji na Związek Sowiecki. Ponadto położono nacisk na działalność informacyjną i propagandową, a w okupowanej Polsce zaczęły pojawiać się tajne broszury oraz wydawnictwa konspiracyjne. Z powodu słabego wyszkolenia oraz braków w broni i amunicji w mniejszym stopniu prowadzono akcje dywersyjne i sabotażowe ograniczając się do sabotażu gospodarczego.

LATA 1942 – 1943

Z czasem postępowała akcja scaleniowa struktur podziemnych w okupowanym kraju. Na rozkaz Naczelnego Wodza wszelkie organizacje wojskowe miały podporządkować się dowódcy Związku Walki Zbrojnej. W związku z ukształtowaniem się struktur centralnych i terenowych Polskiego Państwa Podziemnego, 14 lutego 1942 r. ZWZ została przemianowana w Armię Krajową (AK), a w jej skład weszło około 200 organizacji. Dzięki zmodyfikowaniu nazewnictwa podkreślono, że Armia Krajowa stanowiła integralną część Sił Zbrojnych RP. Ponadto AK podlegała Naczelnemu Wodzowi i Rządowi Rzeczypospolitej Polskiej na uchodźstwie, a jej dowódca był jednocześnie Komendantem Sił Zbrojnych w Kraju. Struktury Armii Krajowej objęły teren całej okupowanej Polski a poszczególne jednostki powstały także poza granicami kraju, m.in. w Berlinie oraz na Węgrzech.

Armia Krajowa kontynuowała pracę wywiadowczą, zbierając informacje o przemyśle niemieckim oraz o wojskach niemieckich na froncie wschodnim. Jednym z sukcesów wywiadu AK było rozpoznanie ośrodka doświadczalnego broni w Peenemünde na wyspie Uznam, w którym pracowano m.in. nad rakietami V2. Na podstawie meldunków żołnierzy Armii Krajowej AK lotnictwo brytyjskie zbombardowało skutecznie ośrodek w nocy z 17 na 18 sierpnia 1943 roku.

W sztabie Armii Krajowej opracowano plan przyszłego powstania powszechnego.  Przygotowując się do niego prowadzono szkolenie oddziałów, a tajne szkoły podoficerskie i szkoły podchorążych kształciły niższych dowódców. Następował wzrost stanu osobowego Armii Krajowej, który w 1942 roku wynosił ok. 100 tys. żołnierzy. W międzyczasie kontynuowano akcje sabotażowe oraz prowadzono akcje dywersyjne. W związku z pojawiającym się ciągle brakami w zaopatrzeniu położono nacisk na rozszerzenie konspiracyjnej produkcji broni, amunicji oraz materiałów wybuchowych. Zaopatrzenie w żywność, zbieranie funduszy, dostarczanie środków do życia dla członków podziemia oraz ich rodzin zajmowała się specjalnie powołana organizacja pod kryptonimem „Uprawa”-„Tarcza”. W tym okresie usprawniano konspiracyjną łączność radiową, która zapewniała stałe porozumienie dowództwa AK ze sztabem Naczelnego Wodza. Uruchomiono również zaopatrywanie kraju drogą lotniczą, a do okupowanego kraju trafiali cichociemni, czyli spadochroniarze specjalistycznie wyszkoleni w prowadzeniu dywersji oraz w produkcji materiałów wybuchowych itp.

W kwietniu 1942 roku Naczelny Wódz, na wniosek Brytyjczyków, nakazał Armii Krajowej wzmożenie dywersji bojowej na tyłach wojsk niemieckich. Podjęte działania skierowano przede wszystkim przeciw transportowi kolejowemu. Niszczono urządzenia kolejowe i telekomunikacyjne oraz wysadzano mosty. Żołnierze podziemia prowadzili napady na niemieckie obiekty i transporty wojskowe, w tym np. na magazyny oraz strażnice i wartownie. Równocześnie stawiano opór niemieckiemu aparatowi represji. Organizowano akcje na więzienia oraz na transporty, w wyniku których uwalniano Żydów, więźniów politycznych oraz aresztowanych członków podziemia. Specjalne komórki AK przeprowadzały likwidacje funkcjonariuszy aparatu terroru oraz kolaborantów, szpiegów i zdrajców, na których  wyroki śmierci wydawały sądy Polskiego Państwa Podziemnego.

LATA 1944 – 1945

Po serii klęsk niemieckich na froncie wschodnim dla polskich władz stało się jasne, że front będzie przenosił się na tereny okupowanej Polski. Dlatego władze Polskiego Państwa Podziemnego, po konsultacji z władzami naczelnymi w Londynie powzięły decyzje o przyszłej działalności Armii Krajowej. Plan o kryptonimie „Burza” zakładał, że w momencie wycofywania się Niemców z ziem polskich i przesuwania się frontu ku zachodowi, Armia Krajowa ma podjąć zintensyfikowaną walkę z Niemcami. Oddziałom nakazano ujawniać się wobec wkraczających wojsk sowieckich, reprezentować wobec nich prawowite władze Rzeczypospolitej i spełniać rolę gospodarza. W tym czasie Armia Krajowa rozrosła się ze 100 tys. żołnierzy do blisko 380 tysięcy.

W styczniu 1944 r., po przekroczeniu przez Armię Czerwoną przedwojennej granicy Polski, na Wołyniu rozpoczęła się realizacja operacji „Burza”. W kolejnych miesiącach akcja prowadzona była na Polesiu, Nowogródczyźnie, a następnie Lubelszczyźnie oraz w Małopolsce Wschodniej i na Rzeszowszczyźnie. W trakcie „Burzy” żołnierze AK stoczyli dziesiątki bitew i potyczek. Był to dla nich tragiczny okres, w którym po ujawnieniu, w obliczu wkroczenia Sowietów byli rozbrajani, więzieni lub zabijani przez komunistyczny aparat bezpieczeństwa.

W lipcu 1944 roku dowódca AK i Delegat Rządu w porozumieniu z władzami cywilnymi zadecydowali o rozpoczęciu powstania w stolicy. Pomimo, iż plan operacji „Burza” nie zakładał walk w Warszawie, a żołnierzy AK nie przygotowano do prowadzenia walk w mieście, a broni i amunicji zgromadzono jedynie na trzy dni walk, w dniu 1 sierpnia oddziały Armii Krajowej rozpoczęły walkę z Niemcami. Dowódcy powstania spodziewali się rychłego wkroczenia Sowietów do stolicy, jednak informacje o postępach Armii Czerwonej nie były sprawdzone przez wywiad. W rzeczywistości jeszcze przed wybuchem powstania na rozkaz Józefa Stalina główne uderzenie sowieckie skierowane było na Lublin, w którym z inspiracji przywódcy Związku Sowieckiego, proklamowano marionetkowy rząd komunistyczny. Po wybuchu walk w stolicy ofensywa sowiecka na Warszawę została w znacznym stopniu wstrzymana. Po bohaterskiej walce, po 63 dniach powstanie warszawskie upadło. W ruinach Warszawy, według różnych szacunków, zginęło od 100 do ponad 180 tys. osób z czego zdecydowana większość to cywile.

Armia Krajowa kontynuowała walkę z Niemcami, jednak po opanowaniu przez Armię Czerwoną całego kraju ostatni dowódca AK w dniu 19 stycznia 1945 r. wydał rozkaz o rozwiązaniu Armii Krajowej. W opanowanym przez Sowietów kraju zainstalowano komunistyczny polski rząd. Alianci wycofali uznanie dla rządu emigracyjnego w Londynie, akceptując tym samym decyzje Stalina. W kraju prowadzono prześladowania przedstawicieli partii opozycyjnych oraz żołnierzy i oficerów podziemia niepodległościowego. W marcu 1945 r. Sowieci aresztowali przywódców Polskiego Państwa Podziemnego, których   następnie skazali w pokazowym procesie w Moskwie. Po tych wydarzeniach Rada Jedności Narodowej w dniu 1 lipca 1945 roku wydała tzw. Testament Polski Walczącej oraz podjęła decyzję o samorozwiązaniu, kończąc tym samym działalność Polskiego Państwa Podziemnego.