W piątek 25 października 2024 r. w Muzeum Armii Krajowej odbyła się konferencja naukowa pt. "Na pomoc płonącej Warszawie". Historycy z różnych krajowych ośrodków omawiali na niej zagadnienia związane z Powstaniem Warszawskim i Akcją "Burza" w okrągłą rocznicę tych wydarzeń.
W piątkowy ranek aula Muzeum AK wypełniła się do ostatniego miejsca. Na konferencję przybyli przedstawiciele władz samorządowych, krakowskich i nie tylko krakowskich instytucji naukowych i kulturalnych, reprezentanci wojska, służb mundurowych i środowisk kombatanckich, młodzież szkolna. W wydarzeniu uczestniczyło około 130 osób.
Oficjalnego otwarcia konferencji dokonał dyrektor Muzeum AK dr Jarosław Szarek. Podkreślił tragiczny wymiar wydarzeń 1944 r., kiedy to Polska realizując swoje zobowiązania sojusznicze przystąpiła w ramach Akcji "Burza" do zbrojnej walki z cofającymi się Niemcami, a w zamian za to została przez zachodnich aliantów oddana w strefę sowieckich wpływów. W sierpniu 1944 r. alianci wyzwolili Paryż, a powstańczą Warszawę pozostawili na pastwę hitlerowców...
Wicedyrektor Muzeum prof. Olgierd Grott przedstawił tematykę konferencji i sytuację w Polsce w 1944 r. - W tym rocznicowym roku mieliśmy dużo obchodów, konferencji, spotkań. Myślę jednak, że 25 października to jeszcze dobry moment, żeby porozmawiać o tym, czego dotyczy tytuł naszego spotkania: "Na pomoc płonącej Warszawie" - powiedział.
Po oficjalnym otwarciu konferencji przedstawiciele Stowarzyszenia Krzewienia Etosu Armii Krajowej Zygmunt Mizera (prezes) i Stanisław Brzeźniak (wiceprezes) wręczyli dyrektorowi Jarosławowi Szarkowi pamiątkowy ryngraf z orłem legionowym.
W pierwszym panelu konferencji można było wysłuchać m.in. referatu dr. hab. Waldemara Grabowskiego z IPN w Warszawie pt. "Na skrawku wolnej Polski... Przygotowania do powrotu rządu RP do Kraju". Badacz zaprezentował przygotowywane od pewnego momentu plany przeniesienia do Polski rządu i Naczelnego Wodza w momencie wybuchu powstania powszechnego. Zacytował także pochodzący z 1944 r. dokument opisujący zamierzone działania w pierwszych dniach po wybuchu takiego powstania (Dzień pierwszy: oddziały polskich wojsk lotniczych lądują na Okęciu i Rakowicach, opanowują radiostacje; dzień drugi: lądują spadochroniarze...).
Dr Maciej Korkuć z krakowskiego oddziału IPN wygłosił referat "Zygmunt Berling i sowiecka >>pomoc dla Powstania Warszawskiego<< fakty i mity". Omówił w nim sowiecką politykę wobec Polski i Powstania Warszawskiego w lecie 1944 r. Podkreślił, że dla Stalina działania propagandowe zawsze miały wysoki priorytet i gotów był dla nich nawet zrezygnować z pewnych celów militarnych. Taki właśnie wymiar miała polityka sowieckiego dyktatora wobec Powstania Warszawskiego, który zrezygnował z możliwego szybkiego zajęcia Warszawy na początku sierpnia 1944 r. na rzecz propagandowego wykorzystania "nieuzgodnionego" z nim wystąpienia zbrojnego polskiego podziemia.
Dr Piotr Wierzbicki z Muzeum AK zaprezentował projekt przygotowywanej na listopad br. wystawy pt. "Enklawy wolności. Rzeczpospolite Partyzanckie". - Republiki partyzanckie były tym elementem, który wspierał wysiłek Powstania Warszawskiego. Miały one także duże znaczenie dla Akcji "Burza" - podkreślił muzealnik. Wystawa pokaże najważniejsze republiki partyzanckie powstałe na terenach Polski w latach 1943-1945, a także m.in. Powstanie Warszawskie, udział jednostek AK w wyzwoleniu Wilna i Lwowa oraz bojowy szlak 27. Wołyńskiej Dywizji Piechoty AK.
Ostatnim wystąpieniem w pierwszej części konferencji był referat dr hab. Łucji Marek z oddziału IPN w Krakowie zatytułowany "Duszpasterska pomoc dla płonącej Warszawy". Badaczka przedstawiła w nim sylwetki kilku duchownych - uczestników Powstania Warszawskiego, m.in. Józefa Stanka. Stefana Wyszyńskiego, Jana Piotra Stępnia, bp. Stanisława Adamskiego, Józefa Archutowskiego. Większość z nich świadomie zaangażowała się w działalność konspiracyjną, a podczas warszawskiego zrywu pełniła służbę duszpasterską i wspomagała rannych żołnierzy.
W drugim panelu jako pierwszy wystąpił prof. Grzegorz Mazur z Muzeum AK, który omówił "Kwestię uzbrojenia ZWZ AK w kontekście planów powstania powszechnego i >>Burzy<<". - Liczebność AK w 1944 szacuje się na 300-350 tys. Liczebność żołnierzy to jedna sprawa, a druga to, ilu żołnierzy uzbrojonych można rzucić do walki. Uzbrojonych, a nie zaprzysiężonych, bo to dwie różne rzeczy. Stan uzbrojenia był zły, a mówiąc ostrzej - bardzo zły - podkreślił badacz. Dla przykładu podał, że w Okręgu Kraków liczącym około 60 tys. ludzi broni strzeleckiej było dla około 15 proc. żołnierzy. - Polskie podziemie otrzymało 600 ton zaopatrzenia ze zrzutów. W porównaniu z ilościami przekazanymi Francji, Grecji czy Jugosławii było to bardzo mało. Pozwalało na prowadzenie działalności dywersyjno-sabotażowej, a nie bojowej - mówił prof. Mazur.
Dr hab. Marcin Lasoń z Uniwersytetu Andrzeja Frycza Modrzewskiego w Krakowie zmienił pierwotny temat swojego referatu ("Baon AK >>Ryś"<< na pomoc płonącej Warszawie") i omówił postacie tworzące tę jednostkę z Obwodu Radomsko - założycieli, dowódców, żołnierzy, ich strukturę m.in. pod względem wykształcenia i stosunku do służby wojskowej.
Z kolei dr Tomasz Dudek z Uniwersytetu Jagiellońskiego i Biblioteki Jagiellońskiej przybliżył działania "Zgrupowania Stołpeckiego w powstaniu warszawskim". Oddział ten, sformowany na Kresach, latem 1944 r. w niezwykłym marszu dotarł aż pod Warszawę i wziął tam udział w walkach powstańczych i w zakończonej klęską bitwie pod Jaktorowem.
"Akcję >>Burza<< na terenie Obwodu Sieradzkiego AK" omówił w swoim wystąpieniu dr Jarosław Stulczewski z Towarzystwa Przyjaciół Zduńskiej Woli. Historyk przypomniał, że Sieradz znalazł się w granicach III Rzeszy, więc działalność konspiracyjna była tam trudniejsza niż w Generalnym Gubernatorstwie. - W Sieradzu i Zduńskiej Woli wyznaczono miejsca do koncentracji na czas "W". Po wybuchu Powstania Warszawskiego do większych działań nie doszło. Po okresie czujności wszystko odwołano. Z planów mobilizacji nic nie wyszło - mówił prelegent. Powodów takiego zachowania się tamtejszych sił konspiracyjnych było kilka. M.in. wzmożenie aresztowań przez Niemców, pojawienie się skierowanych tam na kwaterunek własowców oraz zarządzenie okupanta zmuszające mieszkańców do budowy okopów.
Po wygłoszeniu referatu dr Stulczewski został uhonorowany Odznaką za Zasługi dla Światowego Związku Żołnierzy AK. Przekazał ją przedstawiciel Związku Jacek Janiec, a uroczyście wręczył dyrektor Muzeum Jarosław Szarek.
W przerwie konferencji odbyła się krótka uroczystość przekazania do zbiorów placówki nowych eksponatów. Były to pamiątki po Marianie Sobczyńskim, ochotniku w wojnie 1920 r., w okresie międzywojennym funkcjonariusz Policji Państwowej, a w czasie II wojny żołnierzu ZWZ-AK, który zginął w Powstaniu Warszawskim, oraz po jego synu Kazimierzu Sobczyńskim, uczestniku kampanii wrześniowej, potem konspiratorze, członku oddziału likwidacyjnego i wreszcie powstańcu warszawskim. Pamiątki przekazała do krakowskiego Muzeum córka Kazimierza, Małgorzata Sobczyńska-Menke.
W trzecim i ostatnim panelu konferencji dr Ksawery Jasiak z IPN w Opolu przedstawił obszerny referat pt. ">>Burza<< w Inspektoracie AK Częstochowa. Fakty, nieznane epizody i dokumenty 27 pp. AK z 1944 r.". Omówił m.in. strukturę i kadry, przygotowania do koncentracji, wyposażenie w broń, łączność i żywność, zadania na czas Akcji "Burza" oraz marsz na Warszawę i jego przerwanie.
Następnie mgr Anna Żalińska opowiedziała o swoich badaniach na temat uchodźców z Warszawy, którzy po upadku powstania trafili do Tarnowa. Było to prawie 4 tys. osób, czyli około 3 proc, ówczesnej populacji miasta. Tarnów jako węzeł kolejowy był ośrodkiem relokacji wysiedlonych ze stolicy, rozsyłanych w różnych kierunkach.
Jako ostatni prelegent wystąpił dr Dariusz Dyląg ze Stowarzyszenia "Res Carpathica", który w bogato ilustrowanym wystąpieniu przedstawił aktywność oddziałów partyzanckich myślenickiego Obwodu AK "Murawa" w 1944 r. i swoje zaangażowanie w popularyzowanie tego tematu. Na przykładzie działań tamtejszej partyzantki próbował odpowiedzieć na pytania: czy rozkaz do Akcji "Burza" był dekonspiracją?, czy budowa leśnych baz była "zabawą w harcerzy" czy ochroną ludności przed uciążliwym kwaterunkiem?, czy rozmowy z Niemcami były kolaboracją czy próbą ochrony przed pacyfikacjami?
Na zakończenie odtworzone zostało nagranie wystąpienia dr. Andrzeja Łydki z Uniwersytetu Opolskiego (badacz nie mógł osobiście pojawić się na konferencji) zatytułowane "Samodzielny Baon Partyzancki >>Skała<< w odsieczy Warszawy".
W przyszłym roku Muzeum AK w Krakowie planuje kolejną konferencję naukową, tym razem z okazji 80. rocznicy zakończenia II wojny światowej. Przedstawi ona retrospektywne spojrzenie na kwestie tego konfliktu i jego skutków po 80 latach.
Tekst: Paweł Stachnik
Fot.: Stefan Niedzwieński, Paweł Stachnik
