Okręg Wołyń
Po kampanii wrześniowej Wołyń znalazł się pod okupacją sowiecką. Organizacja struktur konspiracyjnych od początku napotykała duże trudności. Od II 1940 rozpoczęły się aresztowania i deportacje polskich urzędników państwowych, inteligencji, wojskowych, policji, ziemian i osadników, oraz ich rodzin. Pozbawiło to region większości ludzi politycznie świadomych, zdolnych do organizowania struktur konspiracyjnych. Powoli tworzące się struktury ZWZ były od początku rozpracowywane przez NKWD, a przeprowadzone w połowie 1940 masowe aresztowania praktycznie je zlikwidowały. Po wybuchu wojny niemiecko-sowieckiej Wołyń szybko znalazł się pod kontrolą niemiecką. Niemcy nie zamierzali odbudowywać niepodległej Ukrainy, ale wspierali antypolskie nastroje ukraińskich nacjonalistów. Konflikt polsko-ukraiński miał uniemożliwić obydwu narodom działalność antyniemiecką. Było to największe zagrożenie dla odbudowującej się od lata 1941 polskiej konspiracji. W XI 1941 rozpoczęła działalność organizacja dywersyjna "Wachlarz". W Równem utworzono siedzibę odcinka II-Wołyń. Od II 1942 rozpoczęła się odbudowa siatki ZWZ na Wołyniu, bardzo utrudniona z powodu wyniszczenia elit społecznych podczas okupacji sowieckiej. W VIII 1942 KG AK utworzyła Okręg Wołyński, którego komendantem został płk Kazimierz Bąbiński "Luboń", a okręgowym delegatem rządu Kazimierz Banach "Jan Linowski". Delegaturze podlegały oddziały Państwowego Korpusu Bezpieczeństwa, zapewniające porządek na terenie okręgu. Przy wsparciu Korpusu powstawały lokalne bazy samoobrony, grupujące ludność kilku sąsiednich wsi, zagrożonych atakami Ukraińców. Jednostki organizowane przez komendanta okręgu miały być przeznaczone do działań dywersyjnych i przyszłych walk z Niemcami. Znaczący rozwój Okręgu Wołyńskiego nastąpił w 1943. W VIII podzielono go na inspektoraty: Kowel "Kuźnia", Łuck "Łuna", Równe "Browar", Dubno "Dąbrowa" i samodzielny obwód Sarny "Staw". Po rozwiązaniu "Wachlarza" w II 1943, okręg przejął struktury odcinka II-Wołyń. W VII 1943 połączono jednostki podlegające Delegaturze i KG AK. W przyszłym powstaniu okręg miał osłaniać główny teren działań, utrudniać przerzucenie jednostek frontowych do centrum kraju i chronić ludność przed Niemcami i Ukraińcami.
4 I 1944 Armia Czerwona przekroczyła dawną granicę Polski. 15 I 1944 nastąpiła mobilizacja i rozpoczęcie Akcji "Burza". Na miejsce koncentracji oddziałów wyznaczono Kupiczów (powiat Kowel); powstały 2 zgrupowania: "Gromada" w rejonie Kowla i "Osnowa" w rejonie Włodzimierza Wołyńskiego. Część oddziałów pozostała w bazach samoobrony. 28 I 44 utworzono 27 Wołyńską Dywizję Piechoty. Dowódcą został płk Kazimierz Bąbiński "Luboń", szefem sztabu kpt. Tadeusz Sztumberg-Rychter. Organizacja trwała do III 1944. Odtwarzano 50 pp., 43 pp., 21 puł., ( zgrupowanie "Gromada", mjr Jan Szatowski "Kowal"), 23pp., 24 pp., 19 puł. (zgrupowanie "Osnowa", kpt. Kazimierz Rzaniak "Garda"). W skład dywizji weszła też kompania dywersyjno-saperska z Warszawy i 107 Batalion Policji (granatowej). Razem 6800 żołnierzy.
Do III 1944 (po 16 akcjach bojowych w okresie I - III) udało się powstrzymać ataki UPA na ludność cywilną. Także w III 1944, oddziały partyzanckie polskie i sowieckie wspólnie próbowały zdobyć Kowel i Włodzimierz Wołyński. 20 III 44 we współpracy z regularnymi jednostkami sowieckimi zajęły Turzysk i Turopin. 26 III 44, po rozmowach z dowództwem regularnych oddziałów sowieckich ustalono, że 27 WDP podporządkowuje się operacyjnie, ale politycznie nadal podlega polskiemu rządowi emigracyjnemu. Dywizja uczestniczyła w walkach o Kowel, wiążąc siły niemieckie na pd. i pd-zach. od miasta i utrzymując przeprawy na Bugu. W kwietniu, po początkowych sukcesach (walki pod Sztuniem i Zamłyniem 2- 4 IV), nastąpił kontratak niemiecki.12 IV po nieudanym polsko-sowieckim natarciu na Luboml i Włodzimierz Wołyński, dywizja wraz z częścią oddziałów sowieckich w okresie 15 -20 IV walczyła w okrążeniu w lasach mosurskich, a potem przebiła się do lasów szackich na Polesiu Wołyńskim. Wobec kolejnego zagrożenia okrążeniem, dywizja ruszyła trzema zgrupowaniami w kierunku Dywina, ale rozkaz z KG AK skierował ją na Lubelszczyznę. Wiadomość początkowo nie dotarła do zgrupowań mjr. "Kowala" i kpt. "Gardy". "Kowal" zdążył zawrócić, ale zgrupowanie kpt. "Gardy" 27 V poniosło duże straty, ostrzelane przez oddziały niemieckie i sowieckie w trakcie forsowania Prypeci. Jego dowódca poległ, a ocalałych żołnierzy w większości wcielono do I Armii gen. Z. Berlinga, tylko nieliczni zdołali połączyć się z 27 WDP.
Po reorganizacji i odbudowie (do ponad 3200 żołnierzy) 27 WDP walczyła na Lubelszczyźnie. 21-22 VII, wspierana przez miejscowe oddziały AK, stoczyła zwycięską bitwę pod Firlejem i zajęła Kamionkę, Lubartów, Kock, Michów, Kozłówkę. 25 VII 1944 od oficerów, zaproszonych na naradę z dowództwem 29 Korpusu Piechoty Gwardii, zażądano rozbrojenia dywizji. Wobec otoczenia przez przeważające siły sowieckie pod Skrobowem, jednostka złożyła broń. Ostatni meldunek radiowy do Londynu brzmiał: "Sowieci nas rozbrajają 27 d.p." 26 VII 27 WDP została oficjalnie rozwiązana, a większość żołnierzy aresztowana przez NKWD.
Literatura:
Krzysztof Komorowski "Operacja "Burza" i Powstanie Warszawskie" Rytm, 2004
Krzysztof Komorowski (red.) "Armia Krajowa" Rytm, 2001
