Okręg Wilno
Wilno w tym czasie było jednym z centrów polskich migracji. Na przełomie 1939 r. i 1940 r. liczba uchodźców wzrosła z 18 do 36 tys. Oficjalnie funkcjonowały: Komitet Polski (Bronisław Krzyżanowski), Towarzystwo Samopomocy Obywatelskiej (ks. Kazimierz Kucharski), Komitet Pomocy Uchodźcom Wojennym (Ignacy Zagórski), Komitet Pomocy Ofiarom Wojny ( prof. Kazimierz Pelczar). Wileńska SZP została utworzona w oparciu o licznie powstające organizacje konspiracyjne. Od X 1939 r. do II 1940 r. powołano tu 40 organizacji konspiracyjnych z których najważniejszymi dla formowania SZP były: Komisariat Rządu, sanacyjne "Koła Pułkowe" oraz powstały na bazie harcerskiej czarnej trzynastki Związek Bojowników o Niepodległość (18 X 1939).
10 października Litwa zawarła z ZSRR umowę na mocy której wojska Litewskie wkroczyły 28 października 1939 r. do Wilna. Większa część Wileńszczyzny pozostała pod okupacją sowiecką, gdzie władze podziemne utworzyły Okręg Nowogródzko-Wileński ZWZ. Z uwagi na wprowadzony przez rząd emigracyjny zakaz tworzenia konspiracji zbrojnej na Litwie utworzono tam jedynie "Ośrodek Łączności ZWZ w Wilnie". Zakaz został cofnięty w maju 1940 r., Naczelny Wódz mianował ppłk. "Ładynę" (Nikodema Sulika) komendantem nowo powołanego Okręgu Wileńskiego ZWZ. Po zajęciu Litwy przez ZSRR (15 VI 1940, włączenie do LSRS VIII 1940) w styczniu 1941 r. do okręgu przyłączono pozostałe tereny dawnego województwa wileńskiego powołano także komendę obszaru wileńskiego ZWZ.
Okręg Wileński ZWZ - AK dzielił się na "Dwór" (Wilno) oraz "Pole". Na przełomie 1943 i 1944 r. podział ten zanikł na rzecz inspektoratów: A (mjr Antoni Olechnowicz "Pohorecki") - obwód wileńsko - trocki, BC (Mieczysław Potocki "Węgielny") - obwody: brasławski, święciański, postawski, dziśnieński, F (mjr Czesław Dębicki "Jarema")- obwody: oszmiański, wołożyński, mołodeczański. Podokręg Litwa Kowieńska czyli Inspektorat E składający się z obwodów: Szawle, Poniewież, Jeziorasy, Kiejdany, Wiłkomierz, Kowno, Olita. Okręgowi podlegały ośrodki konspiracyjne na terenie Łotwy. Ośrodki te odgrywały dużą rolę w tworzeniu Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie, pomagały w ucieczce z obozów internowania i przerzucie żołnierzy na zachód. Wiosną 1944 r. w ramach przygotowań do Akcji "Burza" inspektoraty przekształcono w trzy zgrupowania partyzanckie pod dowództwem dawnych inspektorów.
Podczas okupacji litewskiej Polacy zostali poddani licznym represjom natury ekonomiczno - gospodarczej oraz intensywnej Lituanizacji. Litewska Policja Bezpieczeństwa - Sauguma intensywnie zwalczała polskie podziemie; walka ta nie przyjęła jednak form powszechnego terroru, który zaczął się dopiero po wkroczeniu sowietów. 13 kwietnia 1941 r. aresztowano Komendanta Okręgu płk. Nikodema Sulika "Ładynę" (KO został Aleksander Krzyżanowski "Dziemido", "Wilk"), 14 czerwca 1941 r. rozpoczęto deportację. Ofensywa niemiecka uratowała przed wywózką szereg wybitnych dowódców, uwolnieni zostali z transportu m.in. Gracjan Fróg ("Szczerbiec"), Mieczysław Potocki ("Węgielny"), Wilhelm Tupikowski ("Wilhelm"). Wkrótce Niemcy rozpoczęli własne działania eksterminacyjne w które zaangażowali pomocnicze jednostki Litewskie. Utworzone zostały litewskie bataliony policyjne - savisaugos daliniai oraz Oddział Specjalny - Ypatingas Burys ("Strzelcy Ponarscy) zajmujący się dokonywaniem egzekucji. W 1942 r. utworzono w Szałtupii obóz koncentracyjny dla polskich księży, w kwietniu tego roku zamknięto wileńskie klasztory. Na wiosnę 1944 r. utworzono rozbity później przez AK a dowodzony przez gen. Povilasa Plechaviciusa Litewski Korpus Posiłkowy (Litauische Sonderverbande LVR).
W maju 1942 r. oddziały litewskie dokonały mordu na 1200 Polakach w okolicy Starych i Nowych Święcian oraz Łyntup. Była to akcja pacyfikacyjna zlecona przez Niemców jako odwet za śmierć szefa żandarmerii niemieckiej Krila (zginął w wyniku ataku sowieckiego otriadu Fiodora Markowa), z kolei niemiecka kolonizacja Żmudzi w XII 1942 pociągnęła za sobą litewską akcję osiedleńczą na terenie gmin: rzeszańskiej, mejszagolskiej i podbrzeskiej. Działania te przekraczały niemieckie zalecenia i przypominały działania UPA. 17 września 1942 r. Rada Ministrów RP w Londynie podjęła decyzję w sprawie przeciwstawienia się terrorowi litewskiemu, podjęto interwencję u aliantów i w Watykanie, zaprzestano wypłaty subwencji emigracji litewskiej, komenda okręgu wileńskiego w 1943 r i 1944 r. prowadziła rozmowy z podziemiem Litewskim (Naczelny Komitet Litewski - VLIK). Decydującym jednak czynnikiem, który uniemożliwił zaistnienie na większą skalę litewskiego terroru było pojawienie się silnych oddziałów AK, które pod Sieńkowszczyzną (6 V 1944 r.), Adamowem (4 V 1944 r.) i pod Pawłowem (4 V 1944 r.) rozbiły oddziały litewskie dokonujące akcji pacyfikacyjnych.
Bardzo niebezpiecznym przeciwnikiem dla polskiego podziemia była partyzantka sowiecka. Działający w rejonie jeziora Narocz oddział Antoniego Burzyńskiego "Kmicica" został 26 sierpnia 1943 r. podstępnie rozbrojony przez otriad F. Markowa. 50-ciu partyzantów zostało rozstrzelanych a 30 - tu kolejnych żołnierzy tego oddziału zamordowanych w terminie późniejszym. Dowódca akcji F. Markow pisze o pozostawionych przy życiu partyzantach:
"Przekazanie Mroczkowskiemu 70-ciu ludzi było naszym błędem. Należało ich rozstrzelać, ale obawialiśmy się, że obróci się to przeciwko nam jako propaganda drugiego Katynia." (1)
Innego zdania o akcji Markowa był dowódca sowieckiego oddziału kpt. Manochin, d-ca bryg. im. Gastełło:
"Markow przecenił swe wiadomości. Wyobraził sobie, że grupa "Kmicica" to cały aktyw polskiego podziemia na Wileńszczyźnie. Był w błędzie. Na skutek tego rozbroiliśmy grupę 300 biało-Polaków natomiast cała organizacja, jej podziemie wówczas jeszcze nie tak głęboko zakonspirowane zostało nienaruszone. Wkrótce biało-Polacy otrząsnęli się po ciosie otrzymanym nad jeziorem Narocz i stali się ostrożniejsi, chytrzejsi i tym samym silniejsi. (...) Prawie demonstracyjne rozstrzeliwanie 80 Polaków nad Naroczą, okrutne przesłuchanie i rabunek towarzyszące rozbrojeniu ostrzegło część Białorusinów katolików i odstraszyło od nas". (2)
25 stycznia 1944 r. sowieci próbowali wykorzystać rozmowy prowadzone z Komendantem "Wilkiem" do przeprowadzenia likwidacji polskich oddziałów, z kolei 26 stycznia dokonali koncentracji blisko 1600 partyzantów do przeprowadzenia uderzenia na oddziały Zygmunta Szendzielarza "Łupaszki". Atak ten wykonany 2 lutego 1944 r. pod Radziuszami został odparty.
Pojawienie się pierwszych oddziałów partyzanckich wiąże się z przekazaniem w XII 1942 r. do dyspozycji Okręgu Wileńskiego struktur Odcinka V Wachlarza, i przekształceniem ich w wileński Kedyw. Powstały Oddziały Dywersyjne Kedywu (ODK). Pierwszym Oddziałem Partyzanckim na Wileńszczyźnie był działający nad jeziorem Narocz oddział Antoniego Burzyńskiego "Kmicica" (25 III 1943).
23 VIII 1943 r. wyruszył z Wilna w rejon Puszczy Rudnickiej oddział Adama Boryczki "Tońka", późniejsza 6 Brygada Dyspozycyjna. Zadaniem tej jednostki było wykonanie akcji "Roma" polegającej na zniszczeniu mostu na rzece Ule i wstrzymaniu transportu kolejowego na Linii Wilno - Grodno. W 1943 r. działały także: Grupa Dąb, (IX 1943), Oddział Lotny im Króla Bolesława Chrobrego (3 Brygada), Oddział "Łupaszki" (5 brygada), Oddział "Żuka" (7 Brygada), Oddział "Błyskawica" (6 Brygada). Na przełomie 1943 i 1944 r. rozpoczęto przekształcanie oddziałów partyzanckich w Brygady Partyzanckie. Proces ten nasilił się w lutym 1944 r.; w kwietniu objął Inspektorat F, natomiast w inspektoracie BC trwał jeszcze w lipcu 1944 r. (Oddział Żejmiana przekształcony w 36 Brygadę).Na wiosnę 1944 utworzono trzy zgrupowania partyzanckie, które podporządkowano szefowi Sztabu Oddziałów Partyzanckich mjr. Teodorowi Cetysowi ps. "Sław". Na czele zgrupowań stanęli dawni inspektorowie. 5 Brygada. Z uwagi na ciężkie walki z partyzantką sowiecką została detaszowana (odkomenderowana) do inspektoratu A, na jej miejsce weszła nowopowstała 1 Brygada.
5 Brygada Łupaszki mjr Zygmunt Szendzielarz powstała w miejsce zdradziecko rozbitego przez sowietów oddziału "Kmicica" Brygada ta 2 II 1944 r. odparła pod Radziuszami skierowaną przeciw niej ekspedycję sowiecką (w uderzeniu wzięło udział ok. 700 partyzantów sowieckich), prowadziła też ciężkie walki z niemieckimi siłami okupacyjnymi (Łyntupy 24 XI 1943, Żodziszki 15 I, Worziany 31 I, Żukojnie 12 II, Pohulanka k Podbrodzia 24 IV, Bołosza 28 IV, Glinciszki 20 VI, Suderwa 6 VII).
2 III 1944 r. ze składu 5 Brygady "Śmierci" wyodrębniono 4 Brygadę (ppor. Longin Wojciechowski "Ronin"). Brała ona udział w marszu propagandowym przez terytorium Litwy (III 1944 r.), zaś w ramach Zgrupowania II (mjra "Węgielnego") wraz z: 1 Brygadą "Juranda" por. Czesław Grombczewski, 2 Brygadą "Kaziuka" - kpt. Wiktor Korycki, 23 Brygadą "Ostrogi" por. Marian Kisielewicz i 36 Brygadą "Wujka" por. Witold Kiewlicz 4 Brygada wzięła 13 VII 1944 r. udział w jednej z największych bitew partyzanckich pod Krawczunami (straty niemieckie wyniosły ok 1000 żołnierzy). Przed operacją Ostra "Brama" przez sowietów została rozbrojona 24 Brygada "Wawrzeckiego"- Kazimierz Krauze ( Marcebolino 5 IV, Gajdy 9 IV, Opsa 3 V, Nowe Daugieliszki 21 V).
W obwodzie wileńsko - trockim (Zgrupowanie I) działała dowodzona przez kpt. Gracjana Fróga "Szczerbca" 3 Brygada Partyzancka. Prowadziła ona wzmożone walki z siłami okupacyjnymi: Worniany 5 XI, Kamienny Łuh 21 XII 1943, Nowe Troki 30 III 1944, Murowana Oszmianka 13 V 1944. Od grudnia do lutego 1944 r. 3 Brygada współdziałała z 6 Brygadą (kpt. Adam Boryczka "Tońko", mjr Franciszek Koprowski "Dąb") w akcjach: Turgiele 28 XII, Rudomino 17 I, Mikuliszki 8 I. 6 Brygada Dyspozycyjna funkcjonowała poza strukturami II Zgrupowania. Jednostka ta wykonała liczne ataki na punkty oparcia okupanta w terenie: Kiejdzie (3 III), Szumsk (8 III), Miedniki Królewskie (6 III), Ostrowiec Szumski (31 III), Worniany (21 IV). Podczas operacji wileńskiej 7 VII pod Szwajcarami odbiła 3 tys. jeńców wojennych. Jednostką wyspecjalizowaną w akcjach na linie komunikacyjne okupanta (Wielkie Pole 25 III ) była 7 Brygada "Wilhelma" por. Wilhelm Tupikowski.
III Zgrupowanie tworzyły: 8 Brygada "Tura" - por. Wilhelm Turonek (Krewo 15 III, Ostrowiec Szumski 31 III, Graużyszki 6 V, Klewica 28 V), 9 Brygada "Małego" - Jan Kolendo (Boruny 20 III, Oszmiana 3 VI, Żodziszki 26 III, Kucewczie 24 VI, Sieńkowszczyzna, Tołminowo 5 V), 12 Oszmiańska Brygada "Cerbera" - por. Hieronim Romanowski, (Murowana Oszmianka 13 V, Koraby 25 V, Klewica 29 V), 13 Brygada "Nietoperza"(por. Adam Walczak ( Filipiany 25 XI 1943, Duszkowo 16 XII 1943, Krewo 15 III 1944, Graużyszki 6V, Tołminowo 13 V ).
Wileńskie brygady AK wraz z batalionami nowogródzkimi wzięły udział w Operacji Ostra "Brama" mającej na celu wyzwolenie Wilna spod okupacji niemieckiej. Znajdujące się na zewnątrz miasta oddziały AK dokonały w nocy 6 na 7 lipca nieudanego szturmu na miasto, akowski garnizon miasta rozpoczął działania 7 lipca i prowadził we współdziałaniu z sowietami aż do zakończenia walk w dniu 13 lipca. W porozumieniu z sowietami oddziały akowskie rozpoczęły formowanie 19 Dywizji Piechoty. Działania te przerwało zdradzieckie rozbrojenie sztabu okręgu, które miało miejsce w Boguszach 17 lipca 1944 r. Rozbrajanych żołnierzy AK gromadzono w Miednikach Królewskich, skąd przez stację Kiena zostali oni 28 lipca 1944 r. wywiezieni do Kaługi.
(1) Wołkonowski Jarosław, Okręg Wileński ZWZ AK w latach 1939 - 1945, Warszawa1996, s. 129
(2) tamże, s. 130
oprac. Marcin Bieńkowicz
