Okręg Tarnopol
Budowę lokalnych struktur konspiracyjnych rozpoczęto już jesienią 1939 r. Od września do listopada tego roku działała podziemna organizacja tarnopolskich gimnazjalistów pod opieką Jana Runiewicza, Kazimierza Horodyńskiego i Kazimierza Świrskiego. Organizacja ta wydawała podziemne pismo "Jestem Polakiem", które cieszyło się popularnością mimo małego nakładu. Lokalną działalność konspiracyjną oprócz Tarnopola, prowadzono także od 1940 r. między innymi w, Czortkowie, Trembowli, Zbarażu, Brzeżanach.
Budowę struktur Związku Walki Zbrojnej na terenie byłego województwa tarnopolskiego rozpoczęto jesienią 1941 r. kiedy to wysłano do Lwowa tzw. grupę warszawską pod dowództwem Gen. bryg. Kazimierza Sawickiego ps. Prut, Opór, który miał organizować na południowo wschodnich terenach byłej II RP Obszar Lwowski. Obszar byłego województwa tarnopolskiego jako osobny okręg miał podlegać temu obszarowi.
Pierwszym komendantem okręgu tarnopolskiego został w listopadzie 1941 r. Kpt Mieczysław Widajewicz ps. Czerma, jednak niebawem został on przeniesiony do okręgu Stanisławów i jego miejsce zajął 13 grudnia 1941 r. ppłk Franciszek Studziński ps. Kotlina ( funkcje tę pełnił do 30 czerwca 1944 r ). Organizacja okręgu tarnopolskiego na początku napotykała wiele trudności, ponieważ tworzono nowe struktury na terenie nieznanym dowództwu okręgu. Szybko jednak okazało się że w walkę z okupantem angażuję się wielu Polaków, szczególnie na terenie wsi oraz wśród ludności robotniczej.
Przez okręg tarnopolski przechodziły transporty niemieckie na front wschodni, dlatego na terenie okręgu atakowano przede wszystkim transport kolejowy. Jedną z takich akcji było rozkręcenie torów na linii Chodorów - Tarnopol w nocy z 15 na 16 września 1943 r. Akcja z udziałem pięciu żołnierzy pod dowództwem ppor. Władysława Motylewicza ps. Topola, doprowadziła do wykolejenia pociągu niemieckiego i przerwę w transporcie trwającą 3 doby. Podobny atak miał miejsce 6 listopada 1943 r. na linii Chodorów - Półwysokie, gdzie prace ratownicze trwały 36 godzin. W marcu 1943 roku kolejarze polscy działający w strukturach AK otrzymali kilogramy proszku szlifierskiego (karborundu), którego wsypanie do maźnic spowodowało uszkodzenie wielu wagonów niemieckich. Częstą akcją dywersyjną było także ścinanie słupów telegraficznych.
Tereny okręgu tarnopolskiego narażone były na ataki nacjonalistów ukraińskich z OUN-UPA. Ataki UPA na polskie wsie nasiliły się w roku 1943 r. Oddziały akowskie były jedyną formą obrony Polaków na tamtym terenie, gdzie organizowano komendy i ośrodki obrony. Przewagą oddziałów ukraińskich było zaskoczenie i pełniejsze uzbrojenie (oddziały UPA często wyposażenie otrzymywały od nazistów).
Okręg tarnopolski znajdujący się przy przedwojennej granicy z ZSRR jako jeden z pierwszych przygotowywany był do akcji "Burza". 4 stycznia 1944 roku wojska sowieckie przekroczyły przedwojenną granice RP. 3 dni później płk Franciszek Studziński wydaje rozkaz rozpoczęcia "Burzy". Zadaniem "Burzy" na tym terenie na początku było przede wszystkim prowadzenie dywersji na szosach oraz uszkadzanie torów kolejowych dezorganizując ewakuacje wojsk niemieckich.
W wyniku zajęcia Tarnopola przez Armię Czerwoną w kwietniu 1944 dowództwo okręgu zostało przeniesione do Lwowa. 10 czerwca płk. Studziński wydaje rozkaz utworzenia 12 Dywizji Piechoty AK (w praktyce udało się utworzyć 51 i 52 pułk piechoty). 30 czerwca 1944 roku Obszar Lwowski zostaje podzielony na trzy podokręgi. Dowódcą podokręgu tarnopolskiego zostaje kpt. Franciszek Garwol ps. Karaś, Dziryt.
Do stworzenia 12 DP AK i w pełni uzbrojenia żołnierzy brakowało zarówno czasu jak i sprzętu jednak utworzone 2 pułki piechoty mogły pochwalić się pewnymi sukcesami w akcji "Burza". W połowie lipca 1944 r. w rejonie Złoczowa żołnierze z 52 p.p. pod dowództwem por. Mieczysława Lipy ps. Wichura, opanowali stację kolejową w Złoczowie. Zdobyto 2 czołgi oraz wzięto do niewoli żołnierzy niemieckich. Przy współpracy z sowietami przeprowadzono również akcję w rejonie Brzeżan. Końcem lipca żołnierze plutonów 2 kompani 51 p.p. pod dowództwem ppor. Władysława Motylewicza ps. Topola, stoczyli walkę z Niemcami w rejonie Hucisko - Podwysokie i obronili 3 mosty przed wysadzeniem.
Żołnierzy okręgu tarnopolskiego czekał jednak taki sam los jak innych akowców ujawniających się po wkroczeniu Armii Czerwonej. Zostali oni rozbrojeni, część z nich wstąpiła do tzw. istriebitielnych batalionów podległych NKWD lub do armii Berlinga nie chcąc wstępować do Armii Czerwonej. Większość nie godząc się na te propozycje została aresztowana i wywieziona na Syberię. Część akowców nie ujawniła się i pozostała w podziemiu organizując przede wszystkim obronę ludności przed atakami UPA a także pomoc aresztowanym przez NKWD.
Okręg Tarnopol "Komar", "Tarcza", "Ton"
Struktura organizacyjna:
- inspektorat tarnopolski
- obwód Tarnopol
- obwód Zbaraż
- obwód Skałat
- obwód Trembowla
- inspektorat złoczowski
- obwód Złoczów
- obwód Zborów
- obwód Krasne
- obwód Brody
- inspektorat brzeżański
- obwód Brzeżany
- obwód Podhajce
- inspektorat czortkowski
- obwód Czortków
- obwód Kopyczyńce
- obwód Borszczów
- obwód Zaleszczyki
Zakres terytorialny:
Okręg poleski obejmował tereny przedwojennego województwa tarnopolskiego o po wierzchni 16 533 km2
Bibliografia:
- Węgierski Jerzy, Armia Krajowa w okręgach Stanisławów i Tarnopol, wyd. "Platan", Kraków, 1996
- Czas Burzy, pod red. Tadeusza Przyłuskiego, wyd. Światowy Związek Żołnierzy Armii Krajowej. Ośrodek Informacji, Warszawa, 1994
- Armia Krajowa Rozwój Organizacyjny, pod red. Krzysztofa Komorowskiego, wyd. Bellona, Warszawa, 1996,
- Mazur Grzegorz, Z dziejów okręgu ZWZ-AK Tarnopol, sukcesy oraz porażki, w: "Kierunki" nr. 11/1588 [R. 15.III.1987], 1987
oprac. Tomasz Morański
