Okręg Poznań
Początki działalności konspiracyjnej w ramach Związku Walki Zbrojnej (ZWZ) na wspomnianym obszarze datować można na rok 1940. W marcu rozpoczęły się prace nad zorganizowaniem komendy Okręgu. Ich zwieńczeniem był rozkaz wydany w dniu 6 czerwca 1940 roku przez płk Stefana Roweckiego, w wyniku którego do życia powołany został Okręg Poznański ZWZ- AK. Od kwietnia 1941 roku wraz z Okręgiem Pomorskim współtworzył Obszar V (Zachodni). W jego skład weszło przedwojenne województwo poznańskie oraz fragment łódzkiego i pomorskiego.
W 1944 roku obowiązywał następujący podział terytorialny:
- Inspektorat Rejonowy Poznań ("Stal", "Komórka", "Pustynia", "415"dzielił się na obwody: Poznań Północ, Poznań- Wschód, Poznań- Zachód, Samodzielny Obwód Poznań - Powiat); Inspektorat Rejonowy Ostrów Wielkopolski ("Biskupin", "Koks", "Źródło", "Orzeł", "Dąb", "Gwiazda", "Klatka", "205", "442", "391", "Okop"- obwody Ostrów Miasto, Ostrów - Powiat Kalisz); Inspektorat Rejonowy Krotoszyn("Kwiaciarnia", "Konstalacja"- obwody Krotoszyn, Gostyń, Rawicz); Inspektorat Rejonowy "Zachód"("Szaniec", "Mięczaki"; w jego skład weszły dawne inspektoraty Wągrowiec i Nowy Tomyśl- obwody: Nowy Tomyśl, Międzychód, Czarników, Wągrowiec, Oborniki, Chodzież, Szamotuły); Inspektorat Rejonowy Jarocin (od listopada 1944 roku - "Las" - Jarocin, Pleszew); Inspektorat Rejonowy Leszno (do lipca.1944 roku - "Orzechy II", "Ptaszarnia", "Pole", "Tytan", "T-1" - obwody Leszno, Kościan, Wolsztyn); Inspektorat Rejonowy Środa Wlkp. ("Grafit", "Szyna"); Inspektorat Rejonowy Gniezno ("Nitron, "N-1"); Inspektorat Rejonowy Konin- Turek (obwody Turek, Konin, Koło); Samodzielny Obwód Zewnętrzny "Reduta" (skupiał szereg placówek działających na terenie Dolnego Śląska); Samodzielny Obwód Września ("Wiertarka", o strukturze szkieletowej); Samodzielny Obwód Mogilno (posiadał strukturę szkieletową; funkcjonował po rozbiciu Inspektoratu Gniezno).
Funkcję Komendantów Okręgu Poznańskiego pełnili kolejno:
Ppłk Rudolf Ostrihansky "Ludwik" (od czerwca 1940 do września 1941 roku);Mjr Wacław Kotecki "Wawrzyn"(od grudnia 1941 do 27 kwietnia 1942 roku); Ppłk Konrad Szramka-Gliszczyński "Rówieniec"; Płk Henryk Kowalówka "Dziedzic", "Profesor", "Zrąb" (od lutego 1942 do 22 stycznia 1944 roku); por./ kpt. Jan Kołodziej, "Schmidt", "Drwal", "Blady", "Józef"(od 22 kwietnia 1944 do stycznia 1945 roku- nieformalnie pełniący obowiązki w okresie utraty łączności z Komendą Główną Armii Krajowej ); Ppłk. Andrzej Rzewuski ps. "Przemysław", "Hańcza", "Wojmir" (od stycznia 1945 roku).
Tereny wchodzące w skład Okręgu były częścią tzw. Kraju Warty, obszaru włączonego bezpośrednio do III Rzeszy, gdzie zwalczano wszelkie objawy polskości m.in. poprzez egzekucje, germanizację społeczeństwa oraz wysiedlenia. Prowadzenie działalności konspiracyjnej na tym terenie było zatem szczególnie trudne. Na skutek dużej liczby aresztowań oraz problemów z funkcjonowaniem siatki organizacyjnej dochodziło do licznych zmian w strukturze terytorialnej. W lipcu 1941 roku rozbita została praktycznie cała Komenda Okręgu. Nadmienić trzeba, że w latach 1942 - 1944 ośrodek dyspozycyjny Okręgu mieścił się w Ostrowie Wielkopolskim. Inspektorat Rejonowy w Poznaniu zdołano odbudować w pierwszych miesiącach 1944 roku.
W tym czasie doszło do kolejnych aresztowań, wolność straciło około 2000 członków poznańskiej AK. Większość pojmanych, w tym płk Kowalówka, została rozstrzelana. Pomimo tych trudności Okręg funkcjonował w dalszym ciągu. Pracami nad jego rekonstrukcją zajął się por. Kołodziej. Specyficzne warunki okupacyjne przyczyniły się do tego, że działalność konspiracyjna ukierunkowana była głównie na wywiad, sabotaż, dywersję oraz szkolenie.
Rozpowszechniony był mały sabotaż, zgodnie z dewizą "Polaku pracuj powoli". Jesienią 1943 roku swoją działalność w wielkopolskich lasach rozpoczęły niewielkie, dobrze wyszkolone i uzbrojone zgrupowania partyzanckie. Działa także grupa "Kedywu" pod dowództwem Władysława Urbana, która zajmowała się głównie podkładaniem ładunków wybuchowych z opóźnionym zapłonem do parowozów. Jednostka ta zorganizowała także kilkanaście akcji, których celem miała być likwidacja najniebezpieczniejszych agentów Gestapo.
Okręg Poznański brał udział w akcji "Burza". Istotnym wydarzeniem było przerwanie łączności pomiędzy Komendą Okręgu a Komendą Główną Armii Krajowej. W dniu 19 stycznia 1945 roku wydany został rozkaz o rozwiązaniu AK. Polecenia tego ppłk Andrzej Rzewuski nie wykonał i działalność konspiracyjna prowadzona była w dalszym ciągu. Obszar Okręgu znajdował się bowiem jeszcze pod okupacją niemiecką. Zgodnie z założeniami Okręg Poznański miał rozpocząć walki w ramach akcji "Burza" w momencie zwycięstwa w Generalnym Gubernatorstwie. W związku z tymi planami przystąpiono do odtwarzania 25 DP AK. W rzeczywistości zdołano utworzyć jedynie zawiązki 56, 57, 58, 60 i 70 pp AK. Jednostki w większości skoncentrowane zostały w okolicach: Ostrowa Wlkp., Kalisza, Pleszewa oraz Krotoszyna. W dniach 21-25 stycznia 1945 roku w walkach o Ostrów uczestniczyło ok. 750 żołnierzy dowodzonych przez por. Kazimierza Budę. W międzyczasie, 24 stycznia 1945 roku toczono walki o Pleszewo oraz o Kostrzyn (23 - 24 stycznia 1945 roku), brał w nich udział oddział kpt. Franciszka Jaskólskiego "Zagończyka"). Walki stoczono również pod Zielątkowem (14 lutego) i w okolicach Obornik (17 lutego). Na początku roku przy współudziale miejscowej ludności toczyły się walki o wyzwolenie m.in. Kalisza (24 stycznia) i Kościana (26-27 stycznia). Najbardziej długotrwałe walki toczono o Poznań (22 stycznia 1945 - 23 lutego 1945 roku), gdzie oddziałom AK z pomocą przyszło około 1800 osób. Na odprawie przeprowadzonej 19/20 lutego komendant Rzewuski przekazał rozkazy gen. Okulickiego, w których przestrzegano przed ujawnianiem się. Po skończeniu walk część żołnierzy zaprzestała działalności konspiracyjnej, a reszta włączyła się w struktury WiN-u.
Wykaz literatury:
Okręg Poznański Armii Krajowej w końcowej fazie okupacji(1943-1945), pod red. M. Woźniaka, Fundacja Archiwum Poznańskie Armii Krajowej i Walki o Suwerenne Prawa Narodu,Poznań, 1995
Atlas polskiego podziemia niepodległościowego 1944-1956, The atlas of the independence underground in Poland 1944-1956. Warszawa, Lublin: Instytut Pamięci Narodowej. Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu, 2007
Armia Krajowa. Rozwój organizacyjny, pod red. K. Komorowskiego, "Bellona", Warszawa , 1996
J. Śląski Polska walcząca, Instytut Wydawniczy PAX , Warszawa, 1990
