Okręg Pomorze
Pierwsi przedstawiciele Służby Zwycięstwu Polski (SZP) przybyli na pomorskie tereny już jesienią 1939 roku . Organizacja działała najpierw jako SZP w Województwie Pomorskim (do stycznia 1940 roku), a następnie jako Okręg Pomorze ZWZ - AK. Ostatecznie Komenda Okręgu Pomorze z ośrodkiem dyspozycyjnym w Toruniu zaczęła funkcjonować w kwietniu 1940 roku. Rok później okręg wszedł w skład Obszaru V, zwanego Zachodnim. Pomorski Okręgu ZWZ-AK obejmował terytorium przedwojennego województwa pomorskiego, Wolnego Miasta Gdańsk oraz podokręgi zewnętrzne - Szczecin i Królewiec. Szacuje się, że Okręg liczył około 17 do 18 tysięcy żołnierzy (w szczytowym okresie rozwoju). W okresie od 1940 do 1944 roku zaobserwować można częste przeobrażenia w strukturze terytorialnej. Na przełomie 1944 i 1945 roku obowiązywał następujący podział:
- Podokręg Południowo-Wschodni (kryptonimy: "Porfir", "Globus", "Rola"), w którego skład wchodziły: Inspektorat Toruń (kryptonimy: "Gospodarstwo", "Żywica", obwody - Toruń - Miasto, Toruń - Powiat, Inowrocław); Inspektorat Włocławek (kryptonimy: "Ogrody", "Acetylen", obwody - Włocławek, Nieszawa, Rypin, Lipno); Inspektorat Grudziądz (kryptonimy: "Warsztat", "Wodór", obwody - Grudziądz, Chełmno, Wąbrzeźno); Inspektorat Brodnica (kryptonimy: "Browar", "Fosfor": obwody - Brodnica, Nowe Miasto Lubawskie);
- Podokręg Północno- Zachodni ("Mosiądz", "Jary"), w którego skład wchodziły : Inspektorat Chojnice (kryptonimy: "Hurtownia", "Srebro", obwody - Chojnice, Tuchola, Sępólno Krajeńskie); Inspektorat Gdynia (kryptonimy: "Sklep", "Bawełna", obwody - Gdynia Port i Miasto, Wybrzeże, Kartuzy); Inspektorat Rejonowy Gdańsk Wolne Miasto(kryptonim: "Eter", posiadał strukturę szkieletową); Inspektorat Rejonowy Gdańsk Miasto (kryptonim: "Kiosk"); Inspektorat Tczew (kryptonimy: "Magazyn", "Cement" obwody - Tczew, Starogard Gdański, Kościerzyna); Inspektorat Bydgoszcz (kryptonimy: "Folwark", "Miedź", obwody - Bydgoszcz Miasto, Bydgoszcz Powiat, Szubin, Wyrzysk, Świecie, Grupa AK w Pile).
- Podokręg zewnętrzny- Północno - Zachodni (Szczecin, "Tratwa", "Mewa"): Inspektorat Szczecin Port ("Barka"); Inspektorat Szczecin Garnizon ("Przystań"); Obwody: Stargard ("Starka") i Koszalin("Korona");
- Podokręg zewnętrzny Południowo-Wschodni: Inspektorat Olsztyn ("Okno"); Garnizon Królewiec-Port ("Kotwica").
Stanowisko Komendanta Pomorskiego Okręgu AK obejmowali kolejno:
- Mjr Józef Ratajczak "Karolczak", "Karol", "Krauze, "Englert"(początkowo od lutego 1940 do listopada 1941 roku - aresztowanie) - na skutek bardzo ciężkich warunków do prowadzenia działalności przeniósł się do Rembertowa, na Pomorzu przebywał natomiast kpt./ppłk Józef Chyliński- Szef Sztabu. Ppłk Rudolf Ostrihansky ps. "Ludwik", "Pawełek", "Aureliusz", "Gaweł"(od początku 1942 do maja 1943 roku); Ppłk Jan Pałubicki ps. "Gradus", "Janusz", "Grom", Piorun", "Sadowski" (od lata 1943 do lipca 1944 roku oraz od stycznia 1945 do 19 stycznia 1945 roku); Mjr Franciszek Trojanowski ps. "Trojańczyk", "Toruńczyk", "Fala" (od lipca 1944 do grudnia 1944 roku). Niezwykle istotnym działaczem Komendy Okręgu Pomorskiego był kpt./ppłk Józef Chyliński ps. "Kamień", "Andrzej", "Bolesław", "Jan", "Piotr", "Mieczysław", "Tadeusz", "Tomasz", "Grom", "Rekin", "Ptak", "Ludwik", "Wicher"; "Zbyszek", "Zygmunt" , który tak naprawdę pełnił funkcję szefa sztabu, w rzeczywistości wielokrotnie pełnił funkcję komendanta okręgu na skutek wakatu lub braku dyspozycji formalnych komendantów.
W związku z tym, że wspomniane ziemie zostały bezpośrednio przyłączone do III Rzeszy prowadzenie działalności o charakterze konspiracyjnymi na tym terenie było bardzo ciężkie. Okupant stosował wobec ludności narodowości polskiej różne formy represji (m.in. egzekucje, germanizacja, wysiedlenia). Równocześnie prowadzono akcję osiedlana na tych terenach obywateli niemieckich. Wszystkie powyższe czynniki rzutowały negatywnie na możliwość prowadzenia działalności konspiracyjnej na tym obszarze. Najskuteczniej działał pion informacyjno - wywiadowczy. To właśnie członkowie pomorskiej siatki wywiadowczej, wspólnie z przedstawicielami wywiadu Komendy Głównej Armii Krajowej uczestniczyli w pracach nad rozpoznaniem poligonu w Pennemünde, gdzie prowadzono prace nad bronią typu "V". Do zadań siatki informacyjno wywiadowczej należało również zbieranie informacji dotyczących licznych na tym terenie zakładów przemysłu zbrojeniowego oraz rozpracowywanie pól minowych zlokalizowanych w Zatoce Gdańskiej. Przez obszar Pomorza przebiegały również ważne szlaki kurierskie na trasach Warszawa - Wybrzeże Gdańskie - Londyn oraz Warszawa - Gdynia - Sztokholm. Organizowane były także akcje przerzutowe do Szwecji. Dzięki nim na terytorium skandynawskiego państwa mogły przedostać się osoby znajdujące się w największym niebezpieczeństwie w tym m.in. jeńcy brytyjscy. Do najważniejszych akcji sabotażowo - dywersyjnych na tym obszarze zaliczyć można te dokonane w stoczniach, portach, magazynach oraz w fabryce zlokalizowanej w miejscowości Łęgnowo. Do zadań dywersyjnych zaliczyć można uszkodzenia linii i węzłów kolejowych .Na terenie okręgu m.in. w inspektoratach bydgoskim, brodnickim i chojnickim działało kilka zgrupowań partyzanckich, jednak ich działalność była ograniczona. Na terenie okręgu działał oddział Stanisława Miszkiera, który zajmował się przede wszystkim likwidacją osób najbardziej prześladujących Polaków, przeprowadzał akcje o charakterze sabotażowo-dywersyjnym (m.in. rozbijanie magazynów, przerywanie linii łączności, wykolejanie pociągów, niszczenie środków transportu).
Największym ze zgrupowań był Oddział Partyzancki "Bory", który liczył około 100 członków.Ponadto Okręg Pomorski Armii Krajowej współpracował z niezwykle istotną organizacją, jaką był "Gryf Pomorski". Na terenie działania Okręgu Pomorskiego AK miały zostać zorganizowanie działania w ramach akcji "Burza". Jednakże na skutek dużej liczebności sił niemieckich, zmian na froncie oraz braków kadrowych powyższe plany nie doczekały się realizacji. Dnia 19 stycznia 1945 roku została rozwiązana Armia Krajowa, jednak w związku z tym, że Pomorze znajdowało się wciąż pod okupacją niemiecką, działalność konspiracyjna prowadzona była dłużej. Niektórzy przedstawiciele pomorskiej konspiracji postanowili walczyć dalej. Tym razem z okupantem sowieckim.
Wykaz literatury:
Armia Krajowa na Pomorzu. Materiały sesji naukowej w Toruniu w dniach 14-15 listopada 1992 r., pod red. E. Zawackiej i M. Wojciechowskiego, Fundacja "Archiwum Pomorskie Armii Krajowej", Toruń, 1993
B. Chrzanowski, A. Gąsiorowski, K. Steyer, Polska podziemna na Pomorzu w latach 1939-1945, Wydawnictwo "Oskar", Gdańsk, 2005
T. Jaszowski, Okręg Pomorski Armii Krajowej. Podokręg Południowo - Wschodni, Fundacja "Archiwum Pomorskie Armii Krajowej", Toruń, 1996
Atlas polskiego podziemia niepodległościowego 1944-1956, The atlas of the independence underground in Poland 1944-1956. Warszawa: Lublin : Instytut Pamięci Narodowej. Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu, 2007
J. Śląski, Polska walcząca, Instytut Wydawniczy PAX , Warszawa, 1990
