Okręg Nowogródek
Okręg Nowogródek "Nów" podlegał Obszarowi Białostockiemu "Księżyc". Składał się z ośmiu obwodów: Szczuczyn "Łąka", Lida "Bór", Wołożyn "Brzoza", Nowogródek "Stawy", Stołpce "Słup", Słonim "Piaski", Baranowicze "Puszcza", Nieśwież "Strażnica". Funkcję komendanta okręgu pełnili: ppłk. Adam Obtułowicz (1940), ppłk. Janusz Szlaski "Borsuk", "Prawdzic" (1941 - 1944), Adam Szydłowski "Poleszuk" (12 VI 17 VII 1944 r.), ppłk. Maciej Kalenkiewicz (do 21 VIII 1944 r.), kpt. Stanisław Sędziak "Warta" (do XI 1944 r.), rtm Jan Skorb "Boryna" (do IV 1945), por. Ludwik Nienartowicz "Mazepa" (do VIII 1945). Duże zasługi w zakresie organizacji okręgu wniósł szef Oddziału I KO Władysław Stawowski "Sawa". Funkcję szefa sztabu pełnił kpt. "Warta", szefa wywiadu Bolesław Wasilewski "Bustromiak", szefa łączności por. Józef Orechwo "Juz", saperów por. Józef Łubikowski "Sybirak", BiP - dr Stanisław Wawrzyńczyk "Ligenza" (do VI 1944 r.), Czesław Zgorzelski "Rafał", szefa służby sanitarnej dr Bolesław Dziczkaniec "Nowogródzki, "X", kapelana ks. Giedymin Pilecki "Długosz", "Kazimierz".
Na terenie Nowogródczyzny Polskie Państwo Podziemne walczyło z niemieckimi władzami okupacyjnymi , litewskimi oddziałami pomocniczymi oraz oddziałami partyzantki sowieckiej. 1 XII 1943 r. po zdradzieckim rozbrojeniu przez sowiecką partyzantkę działającego w Puszczy Nalibockiej Batalionu Stołpeckiego rozpoczęła się na tych terenach sowiecko - polska wojna partyzancka. Polskie oddziały przeważały na północ od Niemna w Obwodach "Bór", "Łąka", "Brzoza", "Słup". Ogółem w okresie operacji "Ostra Brama" na terenie Nowogródczyzny pod bronią znajdowało się 7500 polskich partyzantów. Sformowano 77 i 78 pp. AK, 26 i 27 p.uł. AK. Do najwybitniejszych dowódców okręgu zaliczamy ppor. CC Adolfa Pilcha "Górę" (78 pp. AK), ppor. Czesława Zajączkowskiego "Ragnera (IV/77), por. Jana Borysewicza "Krysię" (II/77), mjra Jana Piwnika "Ponurego" (VII/77), Stanisława Dedelisa "Pala" (VI/77), por. Władysława Mossakowskiego "Jastrzębca" (VIII/77), ppor. Bolesław Piasecki "Sablewski", ppor. Stanisława Karolkiewicza "Szczęsnego" (III/77 UBK), chor. Zdzisława Nurkiewicza "Noc" (27 p.uł.).
Według ustaleń Kazimierza Krajewskiego oddziały nowogródzkie brały udział w przynajmniej 459 akcjach i walkach z Niemcami, 335 walkach z partyzantką sowiecką. Do najważniejszych walk partyzanckich zaliczamy Powstanie Iwienieckie 19 VI 1943 (Batalion Stołpecki), rozbicie 2 kolumn samochodowych k. Derewna i na trasie Iwieniec - Naliboki 15 VII 1944 (Polski Oddział Partyzancki POP), Lubarty 16 IX 1943, Suchwalnia 18 IX 1943 (Batalion Zaniemeński), Dubicze 23 X 1943, Wawiórka 10 I 1944, rozbicie więzienia w Lidzie 18 I 1944, Raduń 25 V 1944 (II/77), Osmołowo II 1944 (VIII/77), Dworzyszcze 14 VI 1944 (III/77-Uderzeniowy Batalion Kadrowy UBK)., Jewłasze 16 VI 1944 ("Ponury", VII/77), rozbicie systemu strażnic graniczny między Rzeszą i Ostlandem (II i VII/77).
Oddziały nowogródzkie brały udział w Operacji Ostra Brama i ataku na Wilno 6/7 VII 1944, następnie współdziałały z oddziałami Armii Czerwonej w walkach frontowych i uczestniczyły w formowaniu 19 DP AK.
17 VII doszło do zdradzieckiego rozbrojenia sztabu Okręgu Wileńskiego. Oficerowie nowogródzcy uniknęli rozbrojenia, niemniej z uwagi na przewagę Sowietów i groźbę eksterminacji rozwiązali podległe jednostki i przeszli do konspiracji. Duża część żołnierzy została internowana i wywieziona 28 VII 1944 r. ze stacji Kiena do Kaługi, pozostali na wolności kontynuowali walkę z nowym okupantem.
oprac. Marcin Bieńkowicz
