Okręg Kraków
20 X przybył do Krakowa dowódca Okręgu płk dypl. Julian Filipowicz "Róg", który - opierając się m.in. na członkach OOB - przystąpił do budowania struktur Okręgu. Starano się podporządkować SZP liczne inicjatywy konspiracyjne, powstałe na tym terenie w pierwszych miesiącach okupacji. Do końca 1939 r. siatka organizacyjna SZP objęła teren Okręgu, a na przełomie 1939/1940 podzielono organizacyjnie Okręg (z wyłączeniem Podokręgu Śląskiego i Podokręgu Zagłębiowskiego) na dziewięć rejonów (późniejsze inspektoraty rejonowe) z dowódcami dyspozycyjnymi (późniejszymi inspektorami).
Okręg krakowski odgrywał dużą rolę w łączności zagranicznej, organizując szlaki kurierskie na Węgry. Tereny przygraniczne podzielono na trzy odcinki przerzutowe: Nowy Targ ("Turbacz"), Nowy Sącz ("Lubań" i "Poprad") i Sanok ("San").
Wobec powołania do życia Związku Walki Zbrojnej i powołania Obszaru nr IV ZWZ od początku 1940 r. do wiosny trwała reorganizacja struktur okręgowych. Sieć dowodzenia terytorialnego Obszaru nr IV objęła okręgi krakowski i śląski oraz podokręg zagłębiowski. W oparciu o dotychczasowy skład Dowództwa Okręgu SZP zreorganizowano Komendę Okręgu Krakowskiego ZWZ, do której wchodzili teraz Komendant Okręgu, szef sztabu, szefowie pięciu wydziałów, przekształconych później w oddziały (I - organizacyjno-personalny, II - wywiadu i kontrwywiadu, III - planowania walki i szkolenia, IV - kwatermistrzowski, V - łączności). Przy sztabie - od początku - rozbudował się pion propagandy i walki cywilnej, zaś od końca kwietnia 1940 r. również Związek Odwetu.
W przededniu wojny sowiecko-niemieckiej w 1941 r. wywiad Okręgu ustalił kolejne fale koncentracji Wehrmachtu i Luftwaffe oraz stwierdził miejsca postoju dowódców trzech grup armii, wszystkich armii i korpusów, w tym na terenie Krakowa.
Wiosną 1941 r. strukturami Obszaru i Okręgu wstrząsnęły fale aresztowań. 1 VII 1941 r. rozwiązano Obszar. Wkrótce Kraków opuścił płk dypl. Filipowicz, a nowym komendantem Okręgu został ppłk/płk dypl. Zygmunt Miłkowski ps. "Wrzos", "Denhoff".
W latach 1940-1945 funkcjonowało osiem inspektoratów rejonowych:
- Miechów (obwody: Miechów, Pińczów-Kazimierza Wielka, Olkusz-Wolbrom),
- Tarnów (obwody: Tarnów, Dąbrowa Tarnowska, Brzesko),
- Nowy Sącz (obwody: Nowy Sącz, Limanowa, Gorlice i od jesieni 1942 r. Nowy Targ),
- Nowy Targ (do jesieni 1942; obwody: Nowy Targ, Zakopane, Rabka, Jordanów, Maków),
- Rzeszów (obwody: Rzeszów, Dębica, Kolbuszowa),
- Mielec (obwody: Mielec, Tarnobrzeg, Nisko),
- Jasło (obwody: Jasło, Krosno, Brzozów, Sanok),
- Przemyśl (obwody: Przemyśl, Jarosław, Przeworsk-Łańcut, Dobromil).
Płk dypl. Miłkowski przystąpił do tworzenia Straży Ochrony Powstania (późniejszej Wojskowej Służby Ochrony Powstania) i zmilitaryzowanej administracji. Do niezwykle ważnych dziedzin działalności sztabu Okręgu należały również: dobór i rozmieszczenie kadr dowódczych, wywiad ofensywny i obronny, prace koncepcyjno-planistyczne i wyszkolenie, kwatermistrzostwo, łączność konspiracyjna, sabotaż i dywersja, propaganda. Sieć ZO koncentrowała się na sabotażu kolejowym, przemysłowym i surowcowym (ropa naftowa) oraz rolnym, dywersji technicznej na sprzęcie wojennym Wehrmachtu oraz Luftwaffe i akcjach bakteriologicznej "B" i toksycznej "T" przeciwko nieprzyjacielowi.
Na 31 VIII 1942 r. Armia Krajowa liczyła w Okręgu 380 plutonów pełnych i 137 plutonów szkieletowych oraz około 100 plutonów, które utraciły kontakty organizacyjne z komendami placówek. Stan osobowy AK obejmował 613 oficerów, 83 podchorążych i 101 podoficerów w sztabach oraz 738 oficerów, 916 podchorążych i 4533 podoficerów w linii.
Najsilniejszym konspiracyjnym związkiem Obwodu AK Kraków było Zgrupowanie "Żelbet" (dowódca: Dominik Zdziebło-Danowski, ps. "Kordian"). W 1940 r. Zgrupowanie weszło w skład II Odcinka "Beton" Obwodu ZWZ Kraków, tworząc Pododcinek IIB. Pod koniec 1943 r. Zgrupowanie, składające się z 5 batalionów liniowych, stało się trzonem konspiracyjnego garnizonu krakowskiego (2/3 sił). W maju 1944 r. podczas walk w obronie magazynu broni w Łęgu poległo trzech żołnierzy "Żelbetu", w związku z czym jedna z kompanii zagrożona aresztowaniami opuściła miasto i utworzyła Oddział Partyzancki "Żelbet".
Z dniem 1 IX 1942 r. na stanowisko komendanta Okręgu wyznaczony został płk Józef Spychalski ps. "Luty", cichociemny.
Od wiosny 1943 r. wzmożono działania dywersyjne. Przeprowadzono cały szereg uderzeń na posterunki policji granatowej, ukraińskiej i żandarmerii. W Krakowie dokonano 20 IV 1943 r. zamachu na wyższego Dowódcę Policji i SS gen. Friedricha Krugera, a 29 I 1944 r. koło Bochni na Generalnego Gubernatora Hansa Franka; obydwa nieudane. Zlikwidowano szczególnie niebezpiecznych funkcjonariuszy aparatu terroru, policjantów i zdrajców. W przypadku lżejszych przestępstw stosowano tzw. lekcje obywatelskiego wychowania (karę chłosty).
Po aresztowaniu 24 III 1944 r. płk. Spychalskiego, nowym komendantem Okręgu został płk Edward Godlewski ps. "Garda".
Rozwój wydarzeń na froncie niemiecko-sowieckim sprawił, iż Okręg Krakowski już z początkiem lipca 1944 r. znalazł się w obliczu bezpośrednich działań wojennych. W związku z tym, płk Godlewski nakazał komendantowi Podokręgu Rzeszowskiego i wszystkim inspektorom: przygotować większe miejscowości do samoobrony przy pomocy miejscowych sił AK, ludności cywilnej oraz pomocy z zewnątrz; rozpocząć niezwłocznie akcję "Burza" całością uzbrojonych sił lub przeprowadzić na rozkaz Komendy Głównej powstanie; być gotowym do ujawnienia dowództw terytorialnych i oddziałów AK wobec wkraczających na teren Okręgu wojsk sowieckich, z zastrzeżeniem posiadania zakonspirowanych dowódców i możliwością cofnięcia ujawnienia. Ujawnienie przed Sowietami większych oddziałów miało się odbyć w zgrupowaniach: 6 DP w rej. Krakowa, 1 psp w rej. Nowego Sącza, 24 DP w rej. Rzeszowa-Przemyśla, 22 DP w rej. Jasła-Sanoka, Krakowska Brygada Kawalerii Zmotoryzowanej w rej. Miechowa, 10 Brygada Kawalerii w rej. Mielca.
Żołnierze AK brali udział m.in. w zdobywaniu Przemyśla, Przeworska, Łańcuta, Rzeszowa.
W Inspektoracie Miechowskim formowała się 106 DP mjr. Bolesława Nieczui-Ostrowskiego ps. "Tysiąc" i Krakowska Brygada Kawalerii mjr. Edwarda Kleszczyńskiego ps. "Dzik". Oddziały z tego terenu wzięły udział m.in. w utworzeniu "Rzeczypospolitej Kazimiersko-Proszowickiej".
Na przełomie lipca i sierpnia na północ od Krakowa powstał z oddziałów partyzanckich Kedywu Samodzielny Batalion Partyzancki "Skała" kpt. Jana Panczakiewicza ps. "Skała".
Dowództwo Okręgu Kraków AK - w ramach planu Odtwarzana Sił Zbrojnych - zdecydowało, że w strukturach 6 DP AK "Żelbet" będzie kryptonimem 20 pp AK, gdyż dobrze wyszkoleni i sprawdzeni m.in. w akcjach dywersyjnych oraz wywiadowczych jego żołnierze znacznie przekroczyli formalny etat pułkowy - ponad 5 tys. oficerów, podoficerów i żołnierzy; posiadając w garnizonie Kraków 16 kompanii w 6 batalionach, a w terenie 4 oddziały partyzanckie.
W ramach planu OSZ odtwarzano jednostki 6 DP m.in. 12 i 16 pp, a w garnizonie Kraków oprócz 20 pp, przynajmniej szkieletowo 6 pułk artylerii lekkiej.
W Krakowie 18 I 1945 r. żołnierze "Żelbetu" - działając patrolami - zabezpieczyli strategiczne obiekty na terenie miasta jeszcze przed wkroczeniem Sowietów, jak m.in. Wawel, gazownia czy elektrownia; czasem występując wobec Armii Czerwonej pod fikcyjną nazwą "milicja ludowa".
Wywiad "Żelbetu" przekazując aliantom aktualne plany umocnień niemieckich, stanów wojsk i środków obrony Krakowa umożliwił Armii Czerwonej łatwe i niemal bezkrwawe zdobycie miasta.
Niestety, niemal natychmiast po wyparciu Niemców rozpoczęło się rozbrajanie żołnierzy AK przez Sowietów. Na zajętych przez nich terenach rosła inwigilacja struktur Polskiego Państwa Podziemnego i AK, nasilały się aresztowania, deportacje, represje. W Podokręgu Rzeszowskim podjęto decyzję o powrocie do konspiracji.
Po aresztowaniu 20 X 1944 r. płk. Godlewskiego przez gestapo, nowym komendantem Okręgu mianowano ppłk. Przemysława Nakoniecznikoff-Klukowskiego ps. "Kruk II".
Tymczasem zaostrzały się represje ze strony NKWD i UB wobec akowców (egzekucje w Turzy koło Sokołowa, aresztowania). Nieliczne akty samoobrony polegały najczęściej na próbach odbijania więźniów. Na terenach okupowanych jeszcze przez Niemców ograniczono do minimum lub zupełnie zaniechano udzielania pomocy Armii Czerwonej.
W związku z rozwiązaniem AK w styczniu 1945 r. komenda Okręgu przestawiła swoje struktury na organizację "Nie". 20 IV 1945 r. NKWD aresztowało płk. Nakoniecznikoff-Klukowskiego. Do sierpnia 1945 r. działała Komisja Likwidacyjna Okręgu, która załatwiała m.in. sprawy awansowe i odznaczeniowe. W tym czasie istniejące jeszcze komórki AK i powstające "Nie" przejęła Delegatura Sił Zbrojnych.
Literatura:
R. Bitka, J Rytlewski, "Żelbet". Zarys historii Zgrupowania "Żelbet" 6 DP AK, Kraków 2004; "Burza" w Polsce południowej, pod red. M. Zgórniaka, Kraków 1996; Dokumenty Komisji Likwidacyjnej Armii Krajowej Okręgu Krakowskiego z roku 1945, oprac. K. Siermontowski, Kraków 2010; Dział Łączności Konspiracyjnej Zewnętrznej (1943-1945): zbiory Adama Potyry, Seria "Krakowski Okręg Armii Krajowej w dokumentach", t. 1, Kraków 1998; Dział Łączności Operacyjnej: łączność radiowa (1943-1945), Seria "Krakowski Okręg Armii Krajowej w dokumentach", t. 2, Kraków 1999; B. Nieczuja-Ostrowski, Inspektorat AK "Maria" w walce, t. 1, Warszawa 1995, t. 2 cz. 1, Elbląg 2001, t. 2 cz. 2 Elbląg 2007; B. Nieczuja-Ostrowski, Rzeczpospolita partyzancka, Warszawa 1991;G. Ostasz, Podziemna armia. Podokręg AK Rzeszów, Rzeszów 2010; St. Piwowarski, Okręg Krakowski Służby Zwycięstwu Polski - Związku Walki Zbrojnej - Armii Krajowej. Wybrane zagadnienia organizacyjne, personalne i bojowe, Kraków 1994; St. Piwowarski, Operacja Armii Krajowej "Burza" na ziemi miechowskiej, [w:] Ziemia miechowska w dziejach Polski. Dziedzictwo i perspektywy, pod red. A. Waśko, Kraków 2006, s. 141-150; K. Pluta-Czachowski, Organizacja Orła Białego. Zarys genezy, organizacji i działalności, Warszawa 1987; W. Rozmus, W oddziałach partyzanckich i Baonie "Skała", Kraków 1987; Skałowcy. Wojenne i powojenne wspomnienia żołnierzy Kedywu i Baonu Partyzanckiego "Skała", t. 1-2, Kraków 1991-1993; W. J. Wiąk, Struktura organizacyjna Armii Krajowej 1939 - 1944, Warszawa 2003; A. Zagórski, Okręg Kraków Armii Krajowej, [w:] Armia Krajowa. Rozwój organizacyjny, pod red. K. Komorowskiego, Warszawa 1996; Żołnierze Batalionu "Skała" w walce i pracy dla Polski. Spotkanie z okazji 50-lecia powstania Samodzielnego Batalionu "Skała", Kraków 1994.
oprac. Przemysław Wywiał i Piotr M. Boroń
