Pierwszą organizacją zbrojnego podziemia w okupowanym kraju była Służba Zwycięstwu Polsce (SZP), utworzona w Warszawie pod koniec tragicznego września 1939 r. Prace organizacyjne prowadzone na początku października zostały przerwane na mocy decyzji gen. Władysława Sikorskiego, który miał inną wizję rozwoju struktur podziemnych w kraju. Kluczowym założeniem jego koncepcji był całkowity rozdział struktur wojskowych i cywilnych. Kierowanie konspiracją wojskową scedowano na gen. Kazimierza Sosnkowskiego. 13 listopada Sosnkowski stanął na czele Komitetu Ministrów dla Spraw Kraju oraz otrzymał nominację na komendanta głównego Związku Walki Zbrojnej (ZWZ) - nowej organizacji konspiracyjnej, która miała zastąpić SZP. Dowództwo struktur konspiracyjnych miało znajdować się bezpośrednio w ręku władz emigracyjnych, czyli poza krajem, co było niezgodne z intencjami założyciela SZP gen. Michała Tokarzewskiego-Karaszewicza (1). W listopadzie 1939 r. Komitet Ministrów dla Spraw Kraju uchwalił statut ZWZ. Według statutu zadaniem organizacji było organizowanie czynnego oporu narodowego oraz współdziałanie w odbudowie niepodległego państwa na drodze walki zbrojnej. Realizacja tych zadań miała się odbywać przez: informowanie społeczeństwa o sytuacji militarnej i politycznej, podtrzymywanie nastrojów patriotycznych, stosowanie represji wobec kolaborantów, szkolenie kadr wojskowych, gromadzenie środków bojowych, a docelowo - podjęcie przygotowań do rozpoczęcia powstania zbrojnego w sprzyjającej temu sytuacji, tj. w momencie wkroczenia regularnych wojsk polskich na obszar kraju (2).

W depeszy Naczelnego Wodza z 12-16 września 1941 r. zasadniczy cel działania ZWZ został sformułowany jeszcze dobitniej:

Organizacja wojskowa w Kraju jest przeznaczona do przygotowywania powstania przeciwko Niemcom, które nastąpi może dopiero w okresie załamania Niemców. Aż do tej chwili organizacja wojskowa rozbudowuje się, gromadzi broń i przygotowuje do przyszłej walki. Wszystkie walki partyzancko-dywersyjne są przedwczesne (3).

Po klęsce Francji w czerwcu 1940 r. nastąpiła ewakuacja polskich władz do Wielkiej Brytanii, co spowodowało utrudnienie kontaktu z okupowanym krajem. Sytuacja wymusiła mianowanie gen. Stefana Roweckiego Komendantem Głównym ZWZ. Nastąpiło to 18 czerwca 1940 r. Od lutego 1942 r. - w wyniku przemianowania Związku Walki Zbrojnej na Armię Krajową - Rowecki stał się dowódcą AK (4).

Podstawowym dokumentem, dotyczącym bezpośrednio omawianej tutaj sprawy, jest tzw. projekt rozkazu, skierowany przez gen. Sikorskiego do gen. Roweckiego, o zmianie nazwy ZWZ na Armię Krajową, podpisany przez Naczelnego Wodza, który został jako rozkaz przesłany do kraju drogą radiową 14 lutego 1942 r. Dokument ten nawiązywał do rozkazu Naczelnego Wodza L.2926 z 3 września 1941 r.; nie zachował się on jednak, ponieważ nie został przekazany z Oddziału VI Sztabu Głównego do archiwum Studium Polski Podziemnej. W projekcie rozkazu, który został wcielony w życie 14 lutego 1942 r., czytamy:

0.VI L.dz. 627/42
1. Znoszę dla użytku zewnętrznego nazwę ZWZ. - Wszyscy żołnierze w czynnej służbie wojskowej w Kraju stanowią "Armię Krajową"
podległą Panu Generałowi, jako jej dowódcy.
2. Stanowisko Pana Generała nosi nazwę Dowódcy Armii Krajowej.
3. Pewne specjalne uprawnienia Pana Generała w powyższym charakterze zostaną określone w osobnej instrukcji.
4. Nazwa ZWZ lub inne nazwy konspiracyjne mogą być zachowane na użytek wewnętrzny według uznania Pana Generała.
5. Rozkaz powyższy proszę podać do wiadomości Delegata Rządu.
Naczelny Wódz /-/ Sikorski generał broni (5).

Dodajmy, iż nazwa "Armia Krajowa" została użyta przez Naczelnego Wodza w korespondencji z gen. Roweckim już kilka dni wcześniej, a dokładnie w piśmie z 10 lutego, wyrażającym uznanie dla jego dokonań organizacyjnych w ZWZ. Sikorski między innymi napisał: "Ofiary ponoszone przez Armię Krajową na ziemi ojczystej posiadają wielkie znaczenie dla wkładu w tę wojnę Polski Walczącej" (6).

Genezy przekształcenia ZWZ w AK należy szukać w uznaniu ZWZ za część Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej. 3 września 1941 r. Naczelny Wódz w depeszy, skierowanej równocześnie do KG ZWZ i do Delegata Rządu RP na Kraj, stwierdził, iż Organizację Wojskową w Kraju uważa za główną część dowodzonych przez siebie Sił Zbrojnych. Bezpośrednią konsekwencją tej depeszy było używanie przez gen. Roweckiego od października 1941 r. nazwy "Siły Zbrojne w Kraju". Nazwa ta, występująca zarówno w rozkazach dowódcy krajowego, jak i w dekretach Prezydenta RP, stosowana do końca istnienia Armii Krajowej, najtrafniej określała rolę i miejsce tej armii w Siłach Zbrojnych RP i w strukturach państwowych (7). Warto w tym miejscu przytoczyć komentarz gen. Roweckiego, dowódcy ZWZ-AK, który w prowadzonej przez siebie kronice zanotował:

W ciągu całego ubiegłego okresu, druga połowa 41 i 42 rok, ZWZ scalający niemal wszystkie organizacje wojskowe, stopniowo przemianowałem na Siły Zbrojne w Kraju. W tym czasie Londyn nadesłał nam przemianowanie ZWZ na Armię Krajową. Pomijając już to, że w tym czasie było wydanych przeze mnie szereg rozkazów i zarządzeń jako komendanta Sił Zbrojnych w Kraju, sam termin Armia Krąjowa nie był szczęśliwy, gdyż jako pojęcie operacyjne mogłoby w tej Armii Krajowej nagle znaleźć się kilka podległych armii na różnych kierunkach operacyjnych. Dlatego też pozostawiłem przyjęty dotychczas Siły Zbrojne w Kraju, obok równoczesnego określenia Armia Krajowa, a równocześnie zwróciłem się do Londynu o ważenie na powyższe zgody. W ten sposób przez blisko trzy lata używana nazwa ZWZ zaczęła wychodzić z użycia (8).

Przemianowanie ZWZ na AK nie pociągnęło ze sobą żadnych zmian w strukturze organizacyjnej. Było natomiast bardzo istotnym podniesieniem rangi krajowych sił zbrojnych ze związku do armii, w której skład weszli wszyscy żołnierze pozostający w czynnej służbie wojskowej. "Tak więc, podkreślmy raz jeszcze, Armia Krajowa, stanowiąc część Sił Zbrojnych RP, była podziemnym Wojskiem Polskim" (9).

15 sierpnia 1942 r. gen. Sikorski przesłał do kraju kolejny kategoryczny rozkaz podporządkowania się dowódcy Armii Krajowej wszystkich organizacji, które działały w podziemiu (10). Tomasz Szarota upatruje trudności w organizacyjnym scaleniu podziemia zbrojnego w niedoborach "materiałowych i pieniężnych" (11).

Formalnoprawnym usankcjonowaniem miejsca Armii Krajowej w strukturze Polskiego Państwa Podziemnego był dekret Prezydenta RP z 1 września 1942 r. "O tymczasowej organizacji władz na ziemiach Rzeczypospolitej", powtórzony z niewielkimi zmianami 26 kwietnia 1944 r. (12)

Kończąc rozważania nad przekształceniem ZWZ w AK, należy zaznaczyć, iż nie miało ono bezpośredniego wpływu na podniesienie rangi sił zbrojnych w kraju z perspektywy międzynarodowej. Dopiero w 1944 r. AK została po długich zabiegach uznana przez aliantów zachodnich za siłę kombatancką stanowiącą integralną część Polskich Sił Zbrojnych, walczących u boku Wielkiej Brytanii i USA. Dawało to szansę na traktowanie wziętych do niewoli akowców w sposób należny regularnemu wojsku, przewidziany przez międzynarodowe konwencje. Niestety, w praktyce praw tych przestrzegali jedynie Niemcy... i to tylko w powstaniu warszawskim (13).

Artur Jachna

**********

(1) J. Stefański, Związek Walki Zbrojnej-Armia Krajowa (ZWZ-AK), [w:] Słownik historii Polski 1939-1948, red. A. Chwalba, T. Gąsowski, Kraków 1996, s. 246.
(2) Tamże, s. 247.
(3) Cyt. za: T. Stępniewski, Powstanie i działalność organizacyjno-bojowa "Wachlarza", "Wojskowy Przegląd Historyczny" 1967, nr 2, s. 234. Podaję za: T. Szarota, Stefan Rowecki "Grot", Warszawa 1985, s. 188.
(4) W. Grabowski, Armia Krajowa, "Biuletyn Instytutu Pamięci Narodowej" 2011, nr 8-9, s. 116-117; W. J. Wiąk, Struktura organizacyjna Armii Krajowej 1939-1944, Warszawa 2003, s. 25.
(5) Armia Krajowa w dokumentach 1939-1945, t. II: Czerwiec 1941-kwiecień 1943, [red. T. Pełczyński i in.], Wrocław-Warszawa-Kraków 1990, s. 199.
(6) Tamże, s. 198; por. też: T. Szarota dz. cyt., s. 157.
(7) M. Ney-Krwawicz, Armia Krajowa. Szkic historyczny, Warszawa 1999, s. 11.
(8) Podaję za: A. Chmielarz, Rocznica rozkazu Naczelnego Wodza o zmianie nazwy ZWZ na Armia Krajowa", "Biuletyn Informacyjny. Miesięcznik Światowego Związku Żołnierzy Armii Krajowej" 2009, nr 2, s. 31.
(9) M. Ney-Krwawicz, dz. cyt., s. 11.
(10) T. Szarota, dz. cyt., s. 181.
(11) Tamże, s. 182.
(12) M. Ney-Krwawicz, dz. cyt., s. 11.
(13) M. Ney- Krwawicz, Wojskowe struktury Polskiego Państwa Podziemnego [w:] S. Salmonowicz, M. Ney - Krwawicz, G. Górski, Polskie Państwo Podziemne, Warszawa 199, s 72.