Jan Karski (właściwie Jan Kozielewski) urodził się 24 VI 1914 r. w Łodzi. Tam zdał maturę w Gimnazjum J. Piłsudskiego w 1931 r. W tym samym roku rozpoczął studia na Wydziale Prawa Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie, rok później równolegle podjął naukę w Studium Dyplomacji UJK. W lecie 1933 r. odbył praktykę w konsulacie w Czerniowcach. W 1935 r. po obronie pracy magisterskiej z zakresu prawa i dyplomacji w UJK, w lecie praktykował w konsulacie w Opolu. Od X 1935 do VI 1936 r. odbył kurs Szkoły Podchorążych Rezerwy Artylerii we Włodzimierzu, który ukończył z wyróżnieniem.

Od VII 1936 r. pracował w misji polskiej przy Międzynarodowej Organizacji Pracy w Genewie, a od III 1937 do II 1938 r. był urzędnikiem konsularnym w ambasadzie w Londynie. Od III do XII 1938 r. odbył kurs szkoły zagranicznej w Warszawie, celująco zdając egzaminy. Wziął udział w manewrach wojskowych, po których został mianowany podporucznikiem. 1 I 1939 r. został sekretarzem Wydziału Emigracyjnego, a po pół roku sekretarzem Biura Personalnego Ministerstwa Spraw Zagranicznych.

Zmobilizowany 23 VIII 1939 r. do 5 dywizjonu artylerii konnej w Oświęcimiu, przeszedł w kampanii 1939 r. z resztkami (rozbitego 1 IX) dywizjonu pod Tarnopol, gdzie po 17 IX dostał się do sowieckiej niewoli i został osadzony w obozie w Kozielszczyźnie.

W X 1939 r. w ramach sowiecko-niemieckiej wymiany jeńców polskich (udając szeregowego) został przetransportowany do obozu pod Kielcami i uciekł z pociągu wiozącego go na roboty do Rzeszy. W XI 1939 r. dotarł do Warszawy. Tu jego brat Marian, wysoki rangą oficer policji, zaangażował go w tworzenie konspiracyjnej organizacji polskich policjantów "Firma Asekuracyjna POL", zlecając misje organizacyjne od Poznania, Łodzi, Krakowa, Lublina i Wilna, a w XII skontaktował go z kierownictwem podziemnych partii politycznych i Związkiem Walki Zbrojnej.

W końcu I 1940 r. stycznia został skierowany na misję jako kurier-emisariusz do władz polskich we Francji, poprzez Słowację, Węgry, Jugosławię i Włochy, gdzie spotkał się z członkami rządu i Naczelnym Wodzem, po kilku miesiącach, w V 1940 r. przywożąc instrukcje dla Kraju. Po konsultacjach z władzami wojskowymi podziemia i partiami politycznymi w VI 1940 r. wyruszył tą samą drogą do Francji, został aresztowany na Słowacji i brutalnie przesłuchiwany w Preszowie, gdzie podjął próbę samobójstwa.

Odratowano go i przewieziono pod nadzorem gestapo do szpitala w N. Sączu, skąd został uwolniony przez żołnierzy ZWZ i przekazany na rekonwalescencję do majątku Kąty pod Krakowem, gdzie podjął się pracy w Akcji "N", którą kontynuował od II 1941 r. w Krakowie w Komendzie Okręgu ZWZ, przydzielony potem do nasłuchu radiowego. W X dotarł do Warszawy, gdzie służył w Biurze Informacji i Propagandy Komendy Gł. ZWZ. Od X 1941 r. był łącznikiem ze stronnictwami politycznymi oraz analizował podziemną prasę i nasłuch zachodnich radiostacji. Wiosną 1942 r. zagrożony aresztowaniem wyjechał do majątku pod Puławami, zabierając z sobą żydowską rodzinę w celu jej ukrycia. Po czym nawiązał kontakt z Frontem Odrodzenia Polski Z. Kossak-Szczuckiej i Romanem Knollem, który skontaktował go z Delegatem Rządu na Kraj C. Ratajskim, zlecającym mu kolejną misję zagraniczną. W trakcie przygotowań do niej m.in. dwukrotnie w VIII 1942 r. przebywał w getcie warszawskim i w obozie przejściowym dla Żydów w Izbicy w Lubelskiem.

1 X 1942 r. wyruszył trasą: Berlin-Bruksela-Paryż-Lion-Barcelona-Madryt-Gibraltar, z końcem XI docierając do Londynu, gdzie złożył relacje polskim najwyższym władzom cywilnym i wojskowym o sytuacji w okupowanej Polsce, w tym o zagładzie Żydów.

Od I 1943 r. współpracował z radiostacją "Świt" w Bletchley pod Londynem. W II, III i IV spotykał się jako emisariusz władz podziemnych z przedstawicielami władz brytyjskich, w tym z ministrem spraw zagranicznych A. Edenem, referując im sprawy krajowe i postulat, by zapobieżenie całkowitej Zagładzie stało się jednym z celów aliantów w wojnie z III Rzeszą.

Od połowy VI do połowy IX 1943 r. przebywał z misją w USA, w trakcie której te same informacje i postulaty, co w Londynie przedstawiał władzom amerykańskim z prezydentem F. D. Rooseveltem na czele. Spotykał się z przywódcami środowisk żydowskich i z Polonią.

Po powrocie do Anglii wznowił współpracę z radiostacją "Świt".

W II 1944 r. rząd skierował go z oficjalną misją do Ameryki Północnej, gdzie w USA i Kanadzie wygłaszał odczyty, udzielał wywiadów dla prasy i radia, a w XI wydał w Bostonie swój bestseller "Story of Secret State" o łącznym nakładzie 400 tys. egzemplarzy, później wydawany w wielu innych krajach.

Po wojnie pozostał w USA. W 1949 r. rozpoczął studia doktoranckie na Wydziale Służby Dyplomatycznej Uniwersytetu Georgetown w Waszyngtonie, które ukończył doktoratem w 1953 r. i został adiunktem na tym wydziale, wykładając doktryny polityczne i stosunki polityczne ZSRR i jego krajów satelickich. W 1955 r. wygłosił cykl 140 wykładów przedstawiających prawdę o komunizmie w 10 krajach Azji. W 1960 r. został profesorem Uniwersytetu Georgetown. Na przełomie 1966/67 r. wygłosił kolejny cykl wykładów o komunizmie w 14 krajach Azji i Afryki oraz w Grecji. Od 1974 r. przez 19 lat prowadził też wykłady w Pentagonie. Po formalnym przejściu na emeryturę w 1984 r., w mniejszym wymiarze pracował nadal na Uniwersytecie Georgetown i w Pentagonie. W 1985 r. wydał książkę "Wielkie mocarstwa a Polska 1919-1945".

Zmarł 13 VII 2000 r. w Waszyngtonie.

Odznaczony był m.in.: Orderem Orła Białego, dwukrotnie Orderem Virtuti Militari (w 1941 i w 1943 r.), Orderem Polonia Restituta III klasy, Krzyżem Armii Krajowej.

Piotr M. Boroń

Wybrana lit.:
S. M. Jankowski, Karski: raporty tajnego emisariusza, Poznań 2009;
Słownik biograficzny Europy Środkowo-Wschodniej XX wieku, pod red. W. Roszkowskiego i J. Kofmana, Warszawa 2004.