80. rocznica podpisania tzw. układu Sikorski-Majski
30 lipca 1941 r. doszło do podpisania układu pomiędzy Związkiem Sowieckim a Polskim Rządem na Uchodźstwie. Podpisany w Londynie dokument przez premiera Władysława Sikorskiego oraz sowieckiego ambasadora w Wielkiej Brytanii Iwana Majskiego, przywracał po blisko dwuletniej przerwie stosunki polityczne pomiędzy stronami, które uległy zerwaniu na skutek agresji ZSRR na nasz kraj 17 września 1939 r.
Atak niemieckich sił zbrojnych 22 czerwca 1941 r. na Związek Sowiecki okazał się być zaskakującym manewrem. Nacierające formacje Wehrmachtu w niezwykle szybkim tempie poruszały się w kierunku wschodnim, zajmując tereny przeciwnika. Armia Czerwona na skutek olbrzymich strat, zarówno osobowych, jak też w sprzęcie, znalazła się w defensywie. Wydawało się wówczas, że radziecka obrona ulegnie rozsypce, natomiast pokonanie ZSRR przez III Trzecią Rzeszę będzie kwestią kilku najbliższych tygodni. W tej sytuacji, jeszcze wieczorem pierwszego dnia agresji Niemiec na ZSRR premier Wielkiej Brytanii W. Churchill zaoferował Stalinowi pomoc. 12 lipca doszło do podpisania brytyjsko-sowieckiego układu sojuszniczego. Niniejszy obrót spraw mocno torował drogę również do ułożenia dyplomatycznych stosunków polsko-radzieckich. Zwłaszcza, że za takim rozwiązaniem usilnie optował Londyn.
4 lipca I. Majski przedstawił brytyjskiemu ministrowi A. Edenowi pogląd sowieckich władz dotyczący kwestii: polskich, czechosłowackich oraz jugosłowiańskich. Odnośnie Polski, wynikała z niego możliwości utworzenia na terenie ZSRR polskich oddziałów wojskowych, a w dalszej przyszłości również powstania suwerennego polskiego państwa w granicach etnicznych. Co równie ważne, nadal strona radziecka dowodziła tezie, że Polska jako kraj nie istnieje. Natomiast stanowisko Polaków, określone w wypowiedzi gen. Sosnkowskiego, uzależniało przywrócenie dyplomatycznych relacji polsko-radzieckich od uznania przez Kreml przedwojennego przebiegu wschodniej granicy II RP oraz prawnych regulacji statusu Polaków przebywających w granicach Związku Sowieckiego.
Negocjacje, mające doprowadzić do polsko-radzieckiego porozumienia rozpoczęły się 5 lipca 1941 r. Dla strony polskiej były one niezwykle trudne, z uwagi na fakt sztywnego stanowiska Moskwy, które nie uwzględniało uznania przebiegu wschodniej granicy Polski sprzed września 1939 r. oraz nalegań brytyjskich polityków, zainteresowanych szybkim doprowadzeniem do podpisania omawianego układu. Ostatecznie gen. Sikorski przystał na zapis mówiący jedynie o odrzuceniu przez ZSRR niemiecko-sowieckich traktatów z 1939, mających wpływ na późniejsze zmiany terytorialne II RP. Dla wielu polskich polityków taka formuła w zapisie umowy była nie do przyjęcia. Opozycja, której przewodzili gen. Sosnkowski i ministrem Zalewskim uznali, zresztą słusznie, że niniejsze sformułowanie nadal pozostawia otwarty problem związany z kształtem polsko-sowieckiej granicy.
Pomimo wielu przeciwności, 30 lipca 1941 r. podpisano omawiany układ, tym samym premierowi Sikorskiemu udało nawiązać stosunki dyplomatyczne ze Związkiem Radzieckim, państwem które we wrześniu 1939 r. dokonało agresji na nasz kraj i anektowało sobie spory obszar II Rzeczpospolitej. Niniejszy traktat szef polskiego rządu podpisał po części ze względu na niemałe naleganie szefa brytyjskiego rządu Churchilla, jednak co istotniejsze w warunkach zdecydowanego sprzeciwu prezydenta Raczkiewicza, jak też wielu polskich polityków, w tym części gabinetu rządowego. Pokłosie niniejszego porozumienia, oprócz oczywiście wznowienia stosunków dyplomatycznych pomiędzy obydwoma państwami, stanowiło preludium do wydarzeń, ważnych zarówno z punktu widzenia polskich władz emigracyjnych, Polaków przebywających na terenie ZSRR, jak też Brytyjczyków oraz Moskwy. Strona radziecka podpisując układ, formalnie nie mogła już forsować tezy, mówiącej że polskie państwo nie istnieje.
Tekst układu składał się z pięciu artykułów. Pierwszy artykuł zawierał deklarację ZSRR o utracie mocy prawnej niemiecko-sowieckich traktatów zawartych w 1939 r., dotyczących zmian terytorialnych, bez jednoczesnego uznania granicy polsko-sowieckiej sprzed września 1939 r. Z kolei strona polska zapewniała, że nie podpisała z państwem trzecim paktu wymierzonego w Związek Sowiecki. W drugim artykule znalazł się zapis, mówiący o przywróceniu przez sygnatariuszy wzajemnych relacji dyplomatycznych. W trzecim artykule deklarowano współdziałanie i wzajemną pomoc na płaszczyźnie walki przeciwko III Rzeszy. Artykuł czwarty układu otwierał furtkę w kierunku utworzenia na terenie Związku Radzieckiego Polskiej Armii. Przy czym określał jedynie formułę powoływania jej dowództwa. Wszystkie pozostałe aspekty dotyczące tej siły zbrojnej miały być ustalone w późniejszym stosownym porozumieniu. Piąty artykuł zawierał klauzulę informującą o wejściu w życie niniejszego układu zaraz po jego podpisaniu, bez potrzeby ratyfikacji. Ponadto, dołączono do układu dwa dodatkowe dokumenty, z których wynikało zobowiązanie strony radzieckiej do udzielenia amnestii obywatelom polskim zesłanych w głąb ZSRR oraz zawierały sformułowanie, mówiące o rozpatrywaniu roszczeń, zarówno publicznych, jak też prywatnych w trakcie późniejszych rokowań.
Do ponownego zerwania polsko-sowieckich stosunków doszło, kiedy to w nocy z 25 na 26 kwietnia 1943 r. ambasadorowi RP w Moskwie Tadeuszowi Romerowi odczytano notę, w której władze ZSRR oskarżyły polski rząd o współpracę z Hitlerem oraz o próby oczerniania i pomawiania Związku Radzieckiego na międzynarodowej arenie. Przyczyną takiego ruchu Kremla była prośba rządu polskiego skierowana do Międzynarodowego Czerwonego Krzyża o ustalenie faktów w kwestii masowych grobów polskich oficerów wykrytych przez Niemców w lasku katyńskim.
Na zdjęciu: Moment podpisania układu w Londynie. Od lewej: Władysław Sikorski, Anthony Eden, Winston Churchill i Iwan Majski, źródło: domena publiczna.